69

142 MORFOLOGIA

Formy (a) i (b) odnoszone są do stanów i akcji nieokreślonych osób, np.

0    tej sprawie pisano niewiele, lecz pisze się coraz częściej. Formy (c) odnoszone są do akcji niezidentyfikowanego sprawcy nieosobowego, np. pachnie / zapachniało bzem, zabolało mnie w boku. W typie (a) miejsce podmiotu wypełnia forma rzeczownika zaimkowego się (stąd czasowniki zwrotne typu bać się - tzw. reflexiva tantum - są tu wykluczone), w typach (b) i (c) pozycja podmiotu nie może być wypełniona (jest zablokowana). Pewnym ograniczeniom podlega użycie wszystkich form 1.

1    2. osoby lp rodzaju nijakiego (np. nosiłom, nosiłoś), ponieważ w normalnej sytuacji komunikacyjnej ani do nadawcy, ani do odbiorcy nie jest odnoszony rodzaj nijaki. Jednak formy takie nie są wykluczone w tekstach baśni, bajek i poezji.

5.1.4. Kategoria trybu

Kategoria trybu jest kategorią fleksyjną, która stanowi jedną z możliwości informowania odbiorcy przez nadawcę o swoich intencjach, w jakich dane zdanie jest realizowane. Tryb jest więc jednym z wykładników charakterystyki semantycznej nazywanej modalnością zdań (por. „Składnia”, s. 315). Posiada on trzy zbiory form wyrażających trzy typy postaw mówiącego do treści zdań: tryb oznajmujący, przypuszczający i rozkazujący; por. formy 2. osoby lp rysujesz, rysowałbyś, rysuj!

Formy trybu oznajmującego używane są wtedy, gdy nadawca stwierdza zgodność treści zdania z obiektywnym stanem rzeczy we wszystkich czasach bezwzględnych. Nawet o zdarzeniach i sytuacjach w czasie przyszłym nadawca informuje odbiorcę, że zajdą lub nie zajdą, np. Chłopcy grają / grali ! będą grać w piłkę; Chłopcy nie grają / nie grali / nie będą grać w piłkę. Jest to najczęstszy, najbardziej zobiektywizowany sposób przekazywania informacji o faktach rzeczywistych lub fikcyjnych, dlatego typ modalności wyrażany trybem oznajmującym jest traktowany jako neutralna postawa nadawcy.

Formy trybu przypuszczającego służą do stwierdzania, że stan rzeczy komunikowany w zdaniu nie jest zgodny z rzeczywistością, lecz teoretycznie możliwy przy spełnieniu odpowiednich warunków (stąd tryb ten bywa też nazywany trybem warunkowym), Ponieważ zdania z tym trybem nie informują o faktach, jego formy nie wyrażają różnic czasowych. Istnieje natomiast formalne zróżnicowanie stanu rzeczy możliwego i niemożliwego do zrealizowania, por. Napisałbym ten referat, gdyby mi Piotr pomógł \ Byłbym napisał ten referat, gdyby mi Piotr (był) pomógł (tu w tle: ale ml nie pomógł). Odmianka pierwsza jest nazywana trybem przypuszczającym potencjalnym, a odmianka druga - trybem przypuszczającym nierzeczywistym. Współcześnie jednak formy trybu nierzeczywistego wykazują tendencję do zaniku, a powyższe rozróżnienie uzyskuje się środkami leksykalnymi i wnioskowaniem z kontekstu.

Formy trybu rozkazującego również nie informują o stanach rzeczy traktowanych jako rzeczywiste, lecz o stanach rzeczy wymaganych przez nadawcę. W swej czystej postaci wyrażają one apel nadawcy do odbiorcy, aby urzeczywistnił treść zdania zbudowanego wokół tej formy trybowej, a jest nią w sposób naturalny forma 2. osoby lp, np. Jurku, przenieś ten stolik! Możliwe jest też skierowanie apelu do odbiorcy oraz innych osób, których jest reprezentantem, lub do zbioru słuchaczy; wtedy stosuje się formę 2. osoby lm, np. Chłopcy, przenieście ten stół. Do grupy odbiorców apelu może być włączony również sam nadawca - wówczas używa się formy 1. osoby lm, np. Chłopcy, przenieśmy ten stół, W funkcji form 2. osoby lp i lm stosowane są również tzw. formy grzecznościowe trybu oznajmującego poprzedzone operatorem nieci/, np. Niech pan przeniesie ten stół: Niech panowie przeniosą ten stół. Natomiast podobnie zbudowane formy niestanowiące apelu do odbiorcy ((odbiorców) nie pełnią funkcji trybu rozkazującego, lecz są postulatami piod adresem osób trzecich lub samego nadawcy, np. Niech Tomek załatwi tę sprawę, Chwileczkę, niech pomyślę. Ostatecznie przyjmujemy istnienie tylko trzech form trybu rozkazującego: 2. osoby lp, 1. osoby lm i 2. osoby lm; zróżnicowanie czasowe jest tu niemożliwe.

Ponieważ tryb rozkazujący wyraża żądanie nadawcy, aby odbiorca zrealizował komunikowany stan rzeczy, możliwy jest u czasowników oznaczających stany i akcje, nad którymi wykonawca sprawą]# kontrolę. Wymagana przez nadawcę realizacja stanu rzeczy może polegać na tym, aby coś zostało wykonane albo nie zostało wykonane. W tym pierwszym wypadku tworzy się formy trybu rozkazującego głównie od ozasowników dokonanych, bo nadawca akcentuje swoje zainteresowanie rezultatem akcji; w drugim wypadku tworzy się je od zaprzeozonych czasowników niedokonanych, bo nadawca jest zainteresowany tym, aby akcja w ogóle się nie toczyła, por. Przynieś mi te książki! ; Nie przynoś mi tych książek Możliwe są oczywiście zaprzeczone formy czasowników dokonanych, alt wtedy wyrażają ostrzeżenie, np. Nie wylej herbaty/, jak również niezu