58Y (3)

oceniającej mają charakter informacji o przekonaniu nadawcy: Jan powinien był tam nie chodzić (nie może być to nakłanianie, gdyż dotyczy przeszłości).    I

Wypowiedzi o intencjach nie tylko informacyjnych są bardzo zróżnicowane.    ]

4.5.3.    Najdalej od wypowiedzi czysto informacyjnych „położone" są wypowiedzi sprawcze (grupy 3, 4), których celem nie jest informowanie kogokolwiek, czy też wpływanie na odbiorcę, ale stwarzanie w określonych warunkach pewnych stanów rzeczy. Informacja w nich zawarta dotyczy tego, jaki stan rzeczy stwarzają. Wyróżniają się tu dwie grupy: akty stwarzające na mocy wiary, w obrębie których oddziela się magia ludowa (zamawianie, klątwy itp.) od aktów sakralnych (sakramenty, np. rozgrzeszenie, konsekracja), i akty stwarzające pewne stany społeczne na mocy konwencji: należą tu wszelkie akty performatywne, opisane przez Austina i Searle’a (por. s. 52, także Wykład5), np. obietnice, przepraszanie, akty prawne, wyroki sądowe, ustawy o mocy wiążącej.

Łączy grupę 4 (akty sprawcze o charakterze społecznym) z grupą 3 (akty na mocy wiary) fakt sprawczości: obietnica nie jest tylko informacją, ale zobowiązaniem, wypowiedzenie słowa przepraszam to nie informacja o stanie psychicznym nadawcy, ale stworzenie stanu przeproszenia. Różni natomiast to, że przy aktach społecznych niezbędny jest odbiorca przekazywanych treści, podczas gdy w aktach sakralnych odbiorca nie jest konieczny (chyba że jako odbiorcę uznać siły nadprzyrodzone). Interpretacja semiotyczna aktów sakralnych jest szczególnie złożona (por. na ten temat m.in. A. Engelking (1991), R. Grzegor-czykowa 2001c).

4.5.4.    Funkcja nakłaniająca (impresywna, apelatywna, konatywna, por. grupy 6-9), angażująca silnie odbiorcę, jest bardzo zróżnicowana. Nacisk na odbiorcę może mieć na celu: 1. wywołanie działania słownego odbiorcy (pytania) lub też innych jego czynności (akty dyrektywne, typu: rozkazy, prośby, rady itp.), a także 2. wpłynięcie na stan mentalno--emocjonalny odbiorcy (i w dalszej konsekwencji na jego działanie).

58 Dokonuje się to przez akty perswazyjne, działające na świadomość

podawanie życzeń w postaci stwierdzeń (przykładem mogą być osławione

V

Iowa Stalina: Zit’ stało lućśe, wypowiedziane w momencie głębokiego Kryzysu). Problemowi manipulacji poświęca się ostatnio bardzo wiele uwagi ze względu na rolę propagandy i reklamy w życiu społecznym (por. m.in. na ten temat Puzynina 1992, Bralczyk 1987, tom zbiorowy Manipula-

<    w w języku pod redakcją P. Krzyżanowskiego i P. Nowaka 2004).

1.5.5.    Wypowiedzi o funkcji ekspresywnej (grupa 5) nie są zorientowane na odbiorcę, nie chodzi w nich ani o poinformowanie kogokolwiek, ani o wpłynięcie na odbiorcę. Stanowią one czystą ekspresję stanów nadawcy, jego woli, emocji lub sądów. Oczywiście owa „czystość” ma

<    liarakter idealny, tzn. w praktyce nadawca liczy się w pewien sposób / obecnością odbiorcy. Niektórzy wątpią nawet, czy w zupełnej samotności wyraża się cokolwiek słowami.

Wypowiedzi ekspresywne mają charakterystyczne formy językowe, przede wszystkim intonacyjne (pisała o nich Wierzbicka 1973): Niechby Inn wrócił!, Niechby jutro było ładnie!, Pada deszcz!, Boli!, Jakie to piękne! itp. Pozostaje problemem, czy wypowiedzi ekspresywne tego typu nie są zawsze obliczone na obecność potencjalnego słuchacza. Jednak, jak pokazywała Wierzbicka (1973), ich ramą modalną jest ‘czuję, że’, a nie: ‘chcę, żebyś wiedział’, jak przy informacyjnych aktach mowy.

Istnieje przy tym pewien typ wypowiedzi o charakterze ekspresywno-impresywnym, w których emocja nadawcy zorientowana jest na odbiorcę i ma na celu wywołanie w nim pewnego stanu emocjonalnego (negatywnego lub, rzadziej - pozytywnego). Należą tu wszelkie obelgi, zniewagi, akty obrażania, poniżania (mające swoiste wykładniki językowe, np. Ty idioto!), ale także akty wyrażania uczuć pozytywnych, wpływające pozytywnie na odbiorcę. Tego typu wypowiedzi mają, jak powiedzieliśmy, charakter podwójny ekspresywno-impresywny.

4.5.6.    Wypowiedzi o funkcji fatycznej (grupa 10) mają na celu nawiązanie, podtrzymywanie i kończenie kontaktu. Chodzi tu, oczywiście, o wypowiedzi, w których utrzymanie kontaktu jest bezpośrednim celem wypowiedzi, a nie „dalekosiężną” intencją mówiącego. Mówiący może bowiem posługiwać się różnymi typami wypowiedzi (pytaniem, 59