72 73 (19)

Cechą charakterystyczną badań historycznych jest pośredniość poznania. Fakty, zjawiska i procesy składające się na obiekty poznania historyka nie istnieją już współcześnie, można je poznać, opisywać, wyjaśniać i interpretować pośrednio - za pośrednictwem źródeł historycznych, definiowanych za M. Handelsmanem jako „utrwalony, zachowany ślad myśli, działania, najogólniej życia ludzkiego” (1921 r.), zaś za G. Labudą jako „pozostałości psychofizyczne i społeczne, które są wytworem pracy ludzkiej” (1957 r.)¹. W skład źródeł historycznych mogą wchodzić:

• dokumenty urzędowe, na przykład, kodeksy, ustawy,

• notatki osobiste, na przykład listy, pamiętniki,

• materiały obrazowe, na przykład obrazy, filmy, zdjęcia,

• relacje świadków, między innymi nagrania magnetofonowe i magnetowidowe,

• tradycja ustna, na przykład legendy, podania,

• materiały publicystyczne, na przykład czasopisma, literatura,

• wcześniejsze dzieła naukowe historyczne.

Historyk szuka w źródłach wskaźników badanych faktów, zjawisk i procesów. T. Buksiński stwierdza, że w historii do najczęściej używanych wskaźników należą:

1. Przedmioty materialne oraz ich cechy, jak fragmenty walu obronnego jako wskaźnik istnienia osady obronnej. Określona forma budowy domostw jako wskaźnik kultury materialnej ludności je zamieszkującej.

2. Przekazy pisemne (na przykład dokumenty, kroniki) oraz ich cechy (informacje w nich zawarte, język, w którym zostały spisane, rodzaj materiału, na jakim je spisano i tym podobne).

3. Przekazy ustne oraz ich cechy (sagi, legendy, wypowiedzi świadków i tym podobne).

4. Zdarzenia pozaźródłowe, takie jak cechy i działania jednostek, działania grup (na przykład rozkazy, bitwy), określone własności tych działań (na przykład sposoby zachowania się jednostek).

5. Zachowania, zwyczaje i obyczaje jednostek i grup ludzkich oraz ich wytwory fizyczne i duchowe².

Skoro występuje pośredniość poznania historycznego, to istnieje ryzyko błędu zarówno ze względu na wiarygodność dobieranych wskaźników, jak i ze względu na probabilistyczny charakter relacji między wskaźnikiem a zmienną (indicatum). Aby zminimalizować ryzyko błędu poznawczego, czyli zmniejszyć prawdopodobieństwo tworzenia wiedzy odległej od prawdy, historycy dokonują tak zwanej krytyki źródeł, a więc „testują” ich wiarygodność, sprawdzają, w jakim stopniu uzyskane ze źródeł informacje są prawdziwe. Krytyka źródeł przybiera postać:

• krytyki zewnętrznej, erudycyjnej (przede wszystkim krytyki pochodzenia źródła, problemu autorstwa źródła, krytyki autentyczności, krytyki stanu zachowania),

• krytyki wewnętrznej (przede wszystkim wiarygodności źródła, zasięgu źródła).

Historyk stara się rozwiązać problemy badawcze ujmowane bądź w kategoriach „pytań rozstrzygnięcia” i „pytań dopełnienia”, jak to czynią badacze z innych nauk humanistycznych lub społecznych, bądź w kategoriach:

• pytań faktograficznych: „co było?”,

• pytań przyczynowych: „dlaczego tak było?”, „co było przyczyną jakichś faktów i zjawisk?”,

• pytań retorycznych: ,jakie prawidłowości historyczne (generaliza-cje historyczne) da się odkryć w odniesieniu do badanych zjawisk i procesów historycznych?”.

historycznych. Wykorzystuję m.in. następujące publikacje, które wymieniam w celu ewentualnego wykorzystania przez czytelnika: Strategies of Educational Research; Qualitative Methods, red. R. G. Burges, London - Philadelphia: Tiie Falmer Press 1985; J. Dybiec, Metody badań historyczno-oświatowych, w: Teoretyczne podstawy pedagogiki, pod red. S. Palki, Kraków: Uniwersytet Jagielloński 1987; F. W. Kron, Wissenschaftstheorie fur Padago-gen, Munchen: Basel, Ernst Reinhardt Verlag 1999 (autor zwraca uwagę na różnorodne uwzględniania „historyczności” w badaniach pedagogicznych, m.in. w badaniach historii wychowania i kształcenia, badaniach biograficznych, badaniach autobiograficznych oraz historii szczegółowych nauk pedagogicznych); H. Kruger, Einfuhrung in Theorien und Methoden der Erziehungswissenschaft, Opladen: Leske - Budrich 2002 (Wprowadzenie w teorie i metody badawcze nauk o wychowaniu, przel. D. Sztobryn, Gdańsk: GWP 2005], B. Łuczyńska, Badania historyczne w pedagogice, w: Orientacje w metodologii badań pedagogicznych, pod red. S. Palki, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego 1998; C. Majorek, Przezwyciężanie diaspory. Współczesne tendencje w rozwoju historii wychowania, w: Szanse naukowego rozwoju pedagogiki, pod red. S. Palki, „Zeszyty Naukowe UJ. Prace Pedagogiczne" z. 6, Kraków: Nakładem Uniwersytetu Jagiellońskiego 1987; G. McCulloch, W. Richardson, Historical Research in Educational Settings, Buckingham: Open University Press 2001 (interesujące jest w tej książce m.in. usytuowanie historycznych badań pedagogicznych - analizowanych w obszarze nauk społecznych - w relacji do zmian w badaniach pedagogicznych i badaniach historycznych); Konteksty i metody w badaniach historyczno-pedagogicznych, pod red. T. Jałmużny, I. Michalskiej, G. Michalskiego, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2004; D. B. VanDalen, Understanding Educational Research. An lntroduction, New York: McGraw-Hill Book Company 1996.

⁹ Przytaczam za: J. Topolski, Metodologia historii, Warszawa: PWN 1984, s. 322-323.

T. Buksiński, Metodologiczne problemy uzasadniania wiedzy historycznej, Warszawa - Poznań: PWN 1982, s. 24-25.