72 73 (6)

J    J C    ,

złożonego materiału językowego: humoru, metafor, dyskursu, aspektów prozodycznych mowy oraz języka emocji. Niepodzielną domeną lewej :uIi mózgu pozostają funkcje fonetyczne i syntaktyczne języka. Ważnym problemem w tych badaniach było pytanie o to, czy zaburzenia językowe występują niezależnie od dysfunkcji niejęzykowych ionych powyżej, czy też są objawami wtórnymi. Deficyty

----------|,,K nntonn\A/ar Hnnnl

wym

r

teza dotyczy różnic międzypółkulowych w sposobie reprezentacji runK-cji psychicznych. Badania kliniczne sugerują, że czynności psychiczne reprezentowane są w lewej półkuli w sposób bardziej ogniskowy, odpowiadający koncepcji ośrodków. Prawa półkula mózgu posiadałaby natomiast organizację bardziej rozlaną, rozmytą, gdzie nie sposób wyodrębnić pojedynczych struktur odpowiedzialnych za wybrane funkcje

(Codę, 1987).

Kwestie teoretycznego modelu specjalizacji bądź współpracy funkcjonalnej półkul pozostają nie rozstrzygnięte, lecz z perspektywy klinicystów praktyków istotne jest, że konsekwencje uszkodzeń prawostronnych mózgu posiadają swoją specyfikę w odróżnieniu od dysfunkcji lewostronnych. Zaburzenia funkcji po uszkodzeniach prawej półkuli mózgu obejmują zarówno deficyty językowe, jak i niejęzykowe. Do ostatnich zalicza się zaburzenia wzrokowo-przestrzenne, ignorowanie lewej części przestrzeni pozaosobniczej, zaburzenia rozpoznawania twarzy (prozopagnozję), nieświadomość objawów chorobowych (anozognozję) oraz zaburzenia w rozpoznawaniu i ekspresji emocji.

Wiele dziesiątków eksperymentów nad chorymi z uszkodzeniami prawej półkuli mózgu, pacjentami po lewostronnej hemisferektomii (po usunięciu lewej półkuli mózgu) oraz osobach z przeciętym spoidłem wielkim wykazało także rolę prawej półkuli mózgu dla procesów językowych. Deficyty u osób z uszkodzeniami prawostronnymi mózgu obejmują funkcje leksykalno-semantyczne oraz procesy przetwarzania złożonego materiału językowego: humoru, metafor, dyskursu, aspektów mowy oraz języka emocji. Niepodzielną domeną lev półkuli mózgu pozostają funkcje fonetyczne i syntaktyczne języka.

*    ^1    1—--^: - -L- Uv%/l^ /t^n io r\    c~7\!

vyz.cj,    ^--_}..............,

niejęzykowe mogą bowiem wpływać lub potęgować kłopoty lingwistyczne chorych. Na przykład ignorowanie części przestrzeni pozaosobniczej w znacznej mierze wpłynie na poprawność funkcji czytania i pisania. Tak niespecyficzne trudności poznawcze, jak zaburzenia w koncentracji uwagi, czy obniżenie ogólnej sprawności intelektualnej również spowodują osłabienie czynności mowy u osób z uszkodzenia-mi prawej półkuli mózgu.

Z badań wynika jednak, że dysfunkcje językowe posiadają bezpośredni związek z uszkodzeniami prawostronnymi mózgu. Zaburzenia leksykalno-semantyczne po uszkodzeniach prawej półkuli mózgu dotyczą trudności w rozumieniu i stosowaniu znaczenia pojedynczych słów. Kłopoty sprawia chorym rozumienie znaczeń konotacyjnych słów, przy zachowanym rozumieniu aspektów denotacyjnych. W badaniu Brownella i współpracowników (1984) prezentowano pacjentom triady słów (np. „kochający - zimny - głupi") Należało wskazać dwa słowa najbardziej ze sobą powiązane. Wyboru można było dokonać ze względu na związki denotacyjne (np. „kochający - głupi" odnoszą się do cech psychicznych) lub konotacyjne („zimny - głupi" kojarzą się negatywnie). Posługiwanie się obiema kategoriami podziału było typowe dla osob zdrowych. Natomiast chorzy z uszkodzeniem prawej półkuli mózgu preferowali wybór słów związanych ze znaczeniem denota-cyjnym. Omawiani chorzy mogą mieć także trudności w rozumieniu związków między słowami o przeciwstawnym znaczeniu. W trakcie jednego badania należało podać antonimy do wyrazów posiadających powszechnie przyjęte przeciwieństwa (wysoki - niski) oraz przeciwieństwa niestereotypowe (sól - pieprz, ocean - pustynia). Pacjenci z uszkodzeniami prawostronnymi popełniali znacząco dużo błędów w określaniu przeciwieństw niestereotypowych (Gardner i in., 1978). W serii eksperymentów Gainotti i współpracownicy (1983) wykazali, że zaburzenia semantyczne u pacjentów z uszkodzoną prawą półkulą mózgu występują niezależnie od wpływu ogólnej deterioracji umysłowej czy deficytów postrzegania wzrokowego.

Chorzy z dysfunkcjami prawostronnymi wykazują tendencję do dosłownego rozumienia znaczeń metaforycznych. Gdy mają wskazać obrazek lub zdanie, które obrazuje metaforę lub idiom (np. „stanąć twarzą w twarz z niebezpieczeństwem"), popełniają błędy, wybierają materiał ⁰ treści konkretnej (Winner, Gardner, 1977). Pacjenci mają kłopoty ze zrozumieniem implikacji oraz intencji uczestników biorących udział ^w sytuacji przedstawionej w metaforze.

Badania Brownella i innych (1983) wykazały, że deficyty językowe stanowią podstawę trudności w przetwarzaniu humoru przez oma-^Wlanych chorych. Pacjentom prezentowano nie dokończone żarty i pro-^S2ono o wybór jednego z kilku zakończeń. Osoby z uszkodzeniami pra-^w°stronnymi mózgu wybierały zakończenia, które nie tworzyły dowci-P^u- Klinicyści obserwują także u tego typu chorych reakcje nieadekwat-

72

73