73 (162)

główną ideę utworu. Niekiedy bywa uzupełniany podtytułem zawierającym dodatkowe informacje dotyczące treści, gatunku czy konwencji. W tytułowaniu czasami można zauważyć odzwierciedlenie artystycznych wyborów i upodobań twórcy, cech typowych dla kierunku literackiego lub epoki. Na przykład charakterystyczna dla baroku skłonność do tworzenia karkołomnych, kwiecistych i rozwlekłych tytułów uwidacznia się w utworze Wacława Potockiego Transakcja wojny chocimskiej gdzie Osman, cesarz turecki, wszystkie państw swo-ich z Afryki, z Azy i i z Europy na Polaki zgromadziwszy sity, za laską Najwyższego Pana, roztropnością czułych i opatrznych wodzów a dzielnością rycerstwa polskiego spadt z imprezy swojej i straciwszy sto tysięcy ludzi, część w polu, część do naszych szturmując, część własnych broniąc obozów, starego z Koroną Polską potwierdziwszy przymierza, inglo-rius wróci! do Konstantynopola (...) z różnych, jako manuskryptów i diaryjuszów, tak z relacyj ludzi starych (...) zebrano (...) z łacińskiego na polskie dla nieśmiertelnej narodu polskiego stawy wierszem przetłumaczona. Dziś podobne konstrukcje raczej odstraszałyby potencjalnych czytelników.

Trudno znaleźć takie kryteria porządkowania i klasyfikowania, które pozwoliłyby ustalić wszystkie funkcje tytułów. Spróbuję zatem zbadać tylko kilka najważniejszych typów.

Po przejrzeniu listy znanych mi tytułów wyodrębniam te, które można pogrupować według cech wspólnych Decyduję się przedstawić grupy licznie reprezentowane i zawierające ciekawe, moim zdaniem, przypadki powiązania nazwy dzieła z jego treścią i odbiorem. Przykłady omówione poniżej w większości pochodzą z listy lektur szkolnych, a więc na pewno są znane wszystkim czytelnikom tego artykułu.

1.1. Kim jest bohater?

Lista postaci wymienianych w tytułach utworów literackich jest bardzo długa. W starożytnych tragediach pojawiali się bohaterowie o cechach szczególnych - wyróżniało ich nie tylko wysokie pochodzenie (np. królewskie), lecz także uwikłanie w tragiczne dylematy (Antygona Król Edyp autorstwa Sofoklesa). Dla antycznego odbiorcy taki tytuł był sygnałem uruchamiającym jego wiedzę o postaci i jej losach. Taka wiedza pochodziła najczęściej z wierzeń (mitologii). Widz na scenie oglądał jedynie epizod z życia np. Edypa, ale znał dzieje rodu Lab-dakidów, więc mógł skoncentrować się na przeżyciach bohatera.

Uwiecznione przez starożytnych tragików imiona staty się obecnie znakami kulturowymi, symbolami pewnych postaw, choćby takich jak 'poświęcenie w obronie moralnych i religijnych zasad w przypadku Antygony. Własnym życiem zaczęty żyć tytuły tragedii Szekspira (Hamlet Makbet) i jego kronik historycznych [Ryszard III. Henryk V). Kojarzone są z wielkimi namiętnościami, które często prowadzą do klęski. Angielski twórca, mimo iż po tematy sięgał do źródeł historycznych, w tytułach wyrażał większe zainteresowanie człowiekiem i jego psychiką niż dziejami.

Tytuł jest nadaną przez autora nazwą dzieła, wiąże się z jego treścią, określając np. pierwszoplanowego bohatera, kluczowy wątek, motyw, główną ideę utworu.

Ciekawym literackim zjawiskiem jest nadawanie tytułowym postaciom imion lub nazwisk znaczących. Odnotować je można głównie w utworach o charakterze dydaktycznym, zwłaszcza w komediach i powiastkach filozoficznych oświecenia. Tytuł Mikołaja Doświadczyń-skiego przypadki powieści Ignacego Krasickiego, informuje, że bohater dzięki empirycznemu poznawaniu świata zdobędzie wiedzę na jego temat. Natomiast czytelnika Kandyda Woltera nie zdziwią zapowiedziane tytułem (fr. candide - szczery, prostoduszny) cechy uczestniczącego w niezwykłych przygodach młodzieńca naiwność i optymizm mimo przykrych przeżyć.

O tym, jak ważna jest nazwa dzieła w jego interpretacji, świadczy przypadek Pana Tadeusza eposu Adama Mickiewicza. Tytuł ten bywał często ignorowany przez odbiorców, uznawany za pozostałość po pierwotnych zamiarach autora planującego napisanie sielanki, która rozrosła się później do rozmiarów poematu. Za główną postać uznawano Jacka Soplicę ze względu na jego pokrewieństwo z typem bohatera romantycznego. Jednak za wyższą rangą postacią Tadeusza przemawiają mocne argumenty. Wszak to on pojawia się jako pierwszy na scenie i do niego należy finał epopei. Jego losy tworzą bardzo ważny wątek dojrzewania młodego człowieka do powinności rodzinnych, społecznych i patriotycznych. Dzięki temu wyrażana przez Mickiewicza wiara w poprawę losów ojczyzny. choć wygląda na nostalgiczną iluzję, ma realne podstawy w postaci pokolenia przyszłości reprezentowanego przez Tadeusza.

1.2.    W czym problem?

Tytuł powieści Fiodora Dostojewskiego Zbrodnia i kara zapowiada rozważanie kwestii moralnych Spójnik łączący oba pojęcia może skłaniać do przekonania o ich nierozerwalności, nieuchronności zapłaty za wyrządzone zto. I rzeczywiście, Raskolnikow ponosi odpowiedzialność za swoje czyny - chcąc sprawdzić, czy jego wyjątkowa inteligencja uprawnia go do odrzucenia moralnych zasad w imię wyższych celów, stopniowo uświadamia sobie mylność własnej koncepcji. Okazuje się, że karę wymierzyć mogą nie tylko przedstawiciele prawa, lecz także sumienie i psychika zbrodniarza. Ponadto wybrane przez autora kategorie są odpowiednikami chrześcijańskich pojęć grzechu i pokuty, śmierci i zmartwychwstania - takie właśnie odczytywanie Zbrodni i kary wynika z wykorzystanych w powieści motywów biblijnych.

Zaskakuje zestawienie podniosłego tytułu z rozmiarami i gatunkiem utworów Jana Kochanowskiego nazwanych tak samo: O żywocie ludzkim Wbrew konwencji fraszki renesansowej nie są to błahostki, lecz minitrakta-ty filozoficzne zawierające trafne refleksje

0    życiu w mistrzowskiej, zwięzłej formie. Podobnie jest w przypadku innego drobnego utworu tegoż autora Człowiek Boże igrzysko nawiązującego do toposu theatrum mundi. Takie tytuły pozwalają widzieć we fraszkach Kochanowskiego poza walorami rozrywkowymi również odzwierciedlenie poważnych przemyśleń filozofa.

Niekiedy główna idea tekstu zawiera się w tytułowym określeniu obliczonym na wywołanie pewnych skojarzeń. Użyte przez Marię Dąbrowską sformułowanie Noce i dnie znaczeniowo wiąże się z czasem, a dzięki liczbie mnogiej - z jego długością, co znajduje odbicie w obszerności powieści, której akcja obejmuje dziesiątki lat. Ponadto noc i dzień to składniki ludzkiej egzystencji, zarówno ciemne, mroczne, jak i jasne - i tym właśnie problemom autorka poświęca swój utwór, pokazując dzieje rodziny Niechciców - klęski i sukcesy, chwile radosne

1    nieszczęścia.

1.3.    Nawiązania.

Niektóre tytuły zawierają aluzje literackie, np. cytaty, słowa kluczowe wywodzące się z innego dzieła. Wtedy do interpretacji utworu konieczna jest znajomość tekstu, z którego pochodzą wykorzystane elementy.

Wiersz Krzysztofa Kamila Baczyńskiego Modlitwa do Bogarodzicy to przyktad podwójnego nawiązania - do średniowiecznej

^Wiele tytułowych określeń ma charakter metaforyczny.