76 77

a więc działalnością nastawioną na osiąganie określonych oczekiwań. Pojęcie sytuacji we współczesnej psychologii związane jest także z tymi koncepcjami rozwoju człowieka, które uznają prymat czynnika społecznego czy wpływów środowiskowych w aktywności jednostki. Są to tzw. koncepcje sytuacjonistyczne, określające sytuacyjne podstawy rozwoju dziecka, a środowisko, najszerzej rzecz ujmując, tworzy wspomniane sytuacje¹.

Kwestie pojęciowe związane z wyróżnionymi paradygmatami edukacyjnymi w pedagogice wczesnoszkolnej są kontrowersyjne i ogromnie złożone, trudne do jednoznacznych rozstrzygnięć. Przyjmują jednak pedagogiczny i prakseologiczny punkt widzenia.

W pedagogicznym i prakseologicznym ujęciu, pojęcie „zadania” kojarzy się wyłącznie lub prawie wyłącznie z obowiązkiem i to „obowiązkiem zewnętrznym” związanym z koniecznością wykonania czy realizacji czegoś. Konieczność zaś wykonania tego zadania jest wzmacniana całym zespołem okoliczności zewnętrznych. Tak więc zadanie w moim rozumieniu jest to „coś” narzuconego jednostce z zewnątrz i wymagające odeń wykonania tego pod rygorami sankcji i kar. Jest to na pewno dyskusyjne ujęcie. Niemniej pozwoli to na względnie adekwatną analizę określonych koncepcji edukacji wczesnoszkolnej, a obecnie nie dysponuję trafniejszym określeniem.

Wracając do podstawowego toku moich rozważań, „pedagogiczne podejście zadaniowe” oparte jest, przynajmniej implicite, na tzw. teorii urabiania osobowości dzieci według przyjmowanych a priori schematów. Tymczasem wychowanie nie tworzy człowieka, ale pozwala mu na tworzenie samego siebie —jak pisze między innymi Maurice Debesse².

Ten typ „pedagogicznego podejścia” jest w wielu przypadkach eksponowany w praktyce szkolnej. Sprowadza się on w istocie rzeczy do następującego schematu dydaktycznego: polecenia nauczyciela formułowane najczęściej w postaci zadania i czynność wykonawcza uczniów. Ponadto, podejście to oparte jest na behawioralnej koncepcji rozwijającego się dziecka, o czym już pisałem. Zadanie jest bowiem formą bodźca, zaś czynność wykonawcza uczniów — reakcją. Ponadto, w ramach tej koncepcji podstawową metodą stymulowania aktywności dzieci jest system nagród i kar, w najszerszym tego słowa znaczeniu. W pedagogicznym podejściu zadaniowym bowiem wykonywanie przez uczniów określonych zadań jest egzekwowane przy wykorzystaniu między innymi nagród i kar. Ten typ pedagogicznego podejścia aktualizuje „percepcyjno-odtwórczy” styl uczenia się dzieci.

„Percepcyjno-odtwórczy” sposób uczenia się dzieci sprowadza się w istocie rzeczy do przyswajania przekazywanych przez nauczyciela określonych treści i odtwarzania ich przez dzieci. Ten typ uczenia się dzieci dość powszechnie funkcjonuje w naszej praktyce szkolnej. Zewnętrznym wskaźnikiem tegoż jest między innymi fakt preferowania w pracy pedagogicznej z dziećmi w młodszym wieku szkolnym tzw. pogadanki heurystycznej (polegającej, jak wiadomo, na formułowaniu ciągu tzw. pytań naprowadzających i odpowiedzi uczniów), a ponadto występujące zjawisko tzw. odpytywania, testowego kontrolowania, egzekwowania itp.

Percepcja to innymi słowy proces poznawczy polegający na czynności odzwierciedlania przedmiotów, zjawisk, procesów itp. wskutek działania na narządy zmysłowe określonych bodźców. Odtwarzanie zaś to wykonywanie czegoś według zewnętrznie formułowanych zaleceń. Ten styl uczenia się dzieci, zwany paradygmatem percepcyjno-odtwór-czym, eksponuje w szczególności procesy psychiczne oparte na zmysłowym spostrzeganiu określonych zjawisk, procesów itp., rozumieniu i pamiętaniu tychże, a następnie ich odtwarzaniu czy też reprodukowaniu na „sygnał” nauczyciela słowny lub inny.

Ten paradygmat uczenia się dzieci w młodszym wieku szkolnym, zwany percepcyjno-odtwórczym, jest jak wiadomo, najstarszym, był też symptomatyczny dla tzw. dydaktyki tradycyjnej J.F. Herbarta, a mimo to funkcjonuje w praktyce edukacyjnej w różnych wariantach do nam współczesnych czasów. Symptomatyczne wskaźniki urzeczywistniane w praktyce edukacyjnej omawianego paradygmatu sprowadzają się w istocie rzeczy do następujących:

— czynności kodowania w pamięci wiedzy, dominacja przedmiotów treściowych nas sprawnościami, efektem uczenia się jest świadomość typu: „wiem, że [...] określony obiekt jest taki a taki ³

77

1

   A. Brzezińska Aktywność własna jako warunek kształtowania sif postawy twórczej dziecka w wieku przedszkolnym. „Wychowanie w Przedszkolu” 1988 nr I, s. 4-15.

2

   Por. M. Debesse Etapy wychowania. Warszawa 1983, WSiP.

3

Por. T. Tomaszewski Ślady i wzorce. Warszawa 1984, WSiP. J. Kozielccki Ideał człowieka oświeconego czy innowacyjnego. „Kwartalnik Pedagogiczny” 1987 nr 1, s. 3-16.