Image012

152

PEDAGOGIKA EMANCYPACYJNA

zje i organizowane działania ukierunkowane na osiąganie praw i dostępu do wartościowych dóbr. Ta faza jest zwieńczeniem procesu emancypacji. Mieści się w niej doświadczanie wysiłku, zaangażowania i odwagi w działaniu oraz krytyczny osąd zarówno czynów (gonienia króliczka), jak i ich następstw. Rozpatrywana przez Roya Bhaskara możliwość przeżywania dysonansu wywołanego rozbieżnością między oczekiwaniem wolności i samodzielności a rzeczywistym położeniem, będącym rezultatem działania, wymaga odwagi i samokrytycyzmu.

Fazy procesu emancypacji są zbieżne z etapami kształtowania krytycznego myślenia i działania. Peter McLaren wyróżnia następujące etapy tego procesu:

1.    Kształtowanie pedagogicznego nega-tywizmu; polega ono na zachęcaniu uczących się do podawania w wątpliwość wszystkiego oraz odkrywania form opresji i kontroli funkqonujących w ich codziennym życiu społecznym, ale też - moim zdaniem - w relacjach z techniką i przyrodą.

2.    Wspieranie uczących się, towarzyszenie im w formułowaniu opinii i sądów na temat form opresji i kontroli, w odkrywaniu przez nich sposobów uzasadniania albo odrzucania sądów na temat poszczególnych zjawisk, a w konsekwencji podejmowania decyzji o zachowaniu, podtrzymywaniu albo odrzucaniu tych zjawisk.

3. Pomaganie uczącym się w potwierdzaniu ich sądów i w podejmowaniu działań wyznaczonych przyjętymi sądami Na tym etapie mają szansę doświadczać samodzielności i odpowiedzialności, mówić swoim głosem i w swoim imieniu²².

Wskazane podobieństwo emancypacji i kształcenia krytycznego myślenia i działania obrazuje analogiczność tych dwu procesów.

Zamieszczone w tej części pojęcia i terminy, jakimi posługuję się w swoich opisach, interpretacjach, wyjaśnieniach i projektach zmiany, obrazują złożoność i specyfikę języka tej orientacji. Zrozumienie istoty metodycznych i metodologicznych założeń i warunków ich weryfikacji wymaga oswojenia tego słownika, uznania jego elementów za słowa generatywne, będące podstawą tworzenia własnych matryc znaczeń. Posługiwanie się nimi służy samodzielnemu, krytycznemu poszerzaniu wiedzy oraz tworzeniu i przetwarzaniu pedagogicznej kultury.

^:- P. McLaren, Life in Schools: An Introditction to Cńtical Pedagog in the Foundations of Education, New York: Longman 1994. s. 233.

PROCES EMANCYPACJI - JEGO ISTOTA I STRUKTURA

153

NAJWAŻNIEJSZE POJĘCIA WPROWADZONE W CZĘŚCI III

Desocjalizacja - proces kwestionowania dotychczasowego porządku i konstruowania nowego oraz wprowadzania nowych norm i wzorów w miejsce odrzuconych.

Dorosłość - racjonalny, krytyczny sposób bycia w świecie, integracja wolności, samodzielności i odpowiedzialności.

Kompetencja emancypacyjna - wyuczalna i dynamiczna sprawność podmiotu (indywidu-alnego/zbiorowego), wyrażająca się w dostrzeganiu i rozumieniu podmiotowych ograniczeń i deprywacji, świadomej niezgodzie na nie, obieraniu dróg ich pokonania i osiągania nowych praw i pól wolności oraz odpowiedzialnego korzystania z nich w celu doskonalenia siebie i otoczenia.

Marginalizacja - usytuowanie osoby/grupy w stosunku do centrum znacznie ograniczające szanse włączania się w bieg zdarzeń.

Podmiotowość - atrybut osoby lub zbiorowości ujawniany w świadomej mocy sprawczej ukierunkowanej na osiąganie osobiście preferowanych stanów i zjawisk oraz w ponoszeniu odpowiedzialności za dokonane wybory i czyny.

Relacja wymiany - spotkanie społeczne, w którym każdy z uczestników dysponuje określonym dobrem wymienialnym na inne, uznane osobiście za wartościowe.

Racjonalność kognitywno-instrumentalna - wyraża się w panowaniu nad warunkami przygodnego otoczenia oraz inteligentnym przystosowaniu się do tych warunków.

Racjonalność komunikacyjna - przejaw dochodzenia do zgody dzięki porozumieniu.

Relacja darowizny - wykorzystywanie swojego uprzywilejowania, posiadania czegoś, czego inni nie mają; dotyczy to zarówno dóbr materialnych, jak i niematerialnych - duchowych oraz symbolicznych.

Róża emancypacyjna - graficzny obraz związków między typem reakcji na zdarzenia i stanem świadomości na poszczególnych etapach rozwoju.

Świadomość - właściwość osoby wyznaczająca charakter relacji osoby i zbiorowości społecznej z warunkami codziennego życia i stosunków władzy.

Świadomość krytyczna (transitive) - wyraża się w zdolności do krytycznego myślenia o problemach, dostrzeganiu ich i skutecznym rozwiązywaniu.

Świadomość naiwna (intransitive) - wyraża się w fatalistycznym stosunku do siebie i otoczenia.

Świadomość półprzechodnia (semi-transiłive) - wyraża się w dostrzeganiu szansy zmiany za sprawą innych osób, bez możliwości własnego udziału.

Świat życia - intersubiektywnie konstruowana struktura znaczeń, w której przebiega ludzkie myślenie i działanie. Jest to oswojona przestrzeń, z jej symboliką i elementami materialnymi, z którą podmiot pozostaje w interakcji w swojej codziennej egzystencji.