152
PEDAGOGIKA EMANCYPACYJNA
zje i organizowane działania ukierunkowane na osiąganie praw i dostępu do wartościowych dóbr. Ta faza jest zwieńczeniem procesu emancypacji. Mieści się w niej doświadczanie wysiłku, zaangażowania i odwagi w działaniu oraz krytyczny osąd zarówno czynów (gonienia króliczka), jak i ich następstw. Rozpatrywana przez Roya Bhaskara możliwość przeżywania dysonansu wywołanego rozbieżnością między oczekiwaniem wolności i samodzielności a rzeczywistym położeniem, będącym rezultatem działania, wymaga odwagi i samokrytycyzmu.
Fazy procesu emancypacji są zbieżne z etapami kształtowania krytycznego myślenia i działania. Peter McLaren wyróżnia następujące etapy tego procesu:
1. Kształtowanie pedagogicznego nega-tywizmu; polega ono na zachęcaniu uczących się do podawania w wątpliwość wszystkiego oraz odkrywania form opresji i kontroli funkqonujących w ich codziennym życiu społecznym, ale też - moim zdaniem - w relacjach z techniką i przyrodą.
2. Wspieranie uczących się, towarzyszenie im w formułowaniu opinii i sądów na temat form opresji i kontroli, w odkrywaniu przez nich sposobów uzasadniania albo odrzucania sądów na temat poszczególnych zjawisk, a w konsekwencji podejmowania decyzji o zachowaniu, podtrzymywaniu albo odrzucaniu tych zjawisk.
3. Pomaganie uczącym się w potwierdzaniu ich sądów i w podejmowaniu działań wyznaczonych przyjętymi sądami Na tym etapie mają szansę doświadczać samodzielności i odpowiedzialności, mówić swoim głosem i w swoim imieniu22.
Wskazane podobieństwo emancypacji i kształcenia krytycznego myślenia i działania obrazuje analogiczność tych dwu procesów.
Zamieszczone w tej części pojęcia i terminy, jakimi posługuję się w swoich opisach, interpretacjach, wyjaśnieniach i projektach zmiany, obrazują złożoność i specyfikę języka tej orientacji. Zrozumienie istoty metodycznych i metodologicznych założeń i warunków ich weryfikacji wymaga oswojenia tego słownika, uznania jego elementów za słowa generatywne, będące podstawą tworzenia własnych matryc znaczeń. Posługiwanie się nimi służy samodzielnemu, krytycznemu poszerzaniu wiedzy oraz tworzeniu i przetwarzaniu pedagogicznej kultury.
:- P. McLaren, Life in Schools: An Introditction to Cńtical Pedagog in the Foundations of Education, New York: Longman 1994. s. 233.
PROCES EMANCYPACJI - JEGO ISTOTA I STRUKTURA
153
Desocjalizacja - proces kwestionowania dotychczasowego porządku i konstruowania nowego oraz wprowadzania nowych norm i wzorów w miejsce odrzuconych.
Dorosłość - racjonalny, krytyczny sposób bycia w świecie, integracja wolności, samodzielności i odpowiedzialności.
Kompetencja emancypacyjna - wyuczalna i dynamiczna sprawność podmiotu (indywidu-alnego/zbiorowego), wyrażająca się w dostrzeganiu i rozumieniu podmiotowych ograniczeń i deprywacji, świadomej niezgodzie na nie, obieraniu dróg ich pokonania i osiągania nowych praw i pól wolności oraz odpowiedzialnego korzystania z nich w celu doskonalenia siebie i otoczenia.
Marginalizacja - usytuowanie osoby/grupy w stosunku do centrum znacznie ograniczające szanse włączania się w bieg zdarzeń.
Podmiotowość - atrybut osoby lub zbiorowości ujawniany w świadomej mocy sprawczej ukierunkowanej na osiąganie osobiście preferowanych stanów i zjawisk oraz w ponoszeniu odpowiedzialności za dokonane wybory i czyny.
Relacja wymiany - spotkanie społeczne, w którym każdy z uczestników dysponuje określonym dobrem wymienialnym na inne, uznane osobiście za wartościowe.
Racjonalność kognitywno-instrumentalna - wyraża się w panowaniu nad warunkami przygodnego otoczenia oraz inteligentnym przystosowaniu się do tych warunków.
Racjonalność komunikacyjna - przejaw dochodzenia do zgody dzięki porozumieniu.
Relacja darowizny - wykorzystywanie swojego uprzywilejowania, posiadania czegoś, czego inni nie mają; dotyczy to zarówno dóbr materialnych, jak i niematerialnych - duchowych oraz symbolicznych.
Róża emancypacyjna - graficzny obraz związków między typem reakcji na zdarzenia i stanem świadomości na poszczególnych etapach rozwoju.
Świadomość - właściwość osoby wyznaczająca charakter relacji osoby i zbiorowości społecznej z warunkami codziennego życia i stosunków władzy.
Świadomość krytyczna (transitive) - wyraża się w zdolności do krytycznego myślenia o problemach, dostrzeganiu ich i skutecznym rozwiązywaniu.
Świadomość naiwna (intransitive) - wyraża się w fatalistycznym stosunku do siebie i otoczenia.
Świadomość półprzechodnia (semi-transiłive) - wyraża się w dostrzeganiu szansy zmiany za sprawą innych osób, bez możliwości własnego udziału.
Świat życia - intersubiektywnie konstruowana struktura znaczeń, w której przebiega ludzkie myślenie i działanie. Jest to oswojona przestrzeń, z jej symboliką i elementami materialnymi, z którą podmiot pozostaje w interakcji w swojej codziennej egzystencji.