84

172 MORFOLOGIA

płaczliwy, płaczliwy —» płaczliwie - tymi słowotwórstwo interesuje się z obu punktów widzenia. Istnieją też wyrazy, które pochodzą od innych, ale same nie są podstawami dla innych, np. powybierać wybierać, własnościowy <— własność.

Analizie słowotwórczej podlegają wszystkie wyrazy, które uznajemy za pochodne od innych. Dokonuje się jej poprzez określenie różnicy formalnej, funkcjonalnej i znaczeniowej, jaka zachodzi między wyrazem pochodnym a jego wyrazem podstawowym. I tak jeśli domek zestawimy z dom, stwierdzimy, że różni się od niego obecnością morfemu -(<e)k- (-e-umieszczamy w nawiasach, ponieważ w odmianie wymienia się na -0-) i zmienionym nieco znaczeniem 'dom mały’; tę różnicę znaczenia wiążemy z morfemem ~(e)k~. Rzeczownik piekarz pochodzi od czasownika piec, piekę, a jego parafraza brzmi 'ten, kto piecze coś’; wyróżniamy w nim część wspólną z podstawą piek- i morfemy -arz-0, które wnoszą do niego dwie nowości; zmianę czasownika w rzeczownik i jednoczesną zmianę nazwy czynności w nazwę wykonawcy tej czynności. W rzeczowniku nosorotec wyróżniamy, poza częściami wspólnymi z podstawami nos-i -rot-, trzy morfemy, które je różnią: -o- i ~(e)c~0; są one łącznie wykładnikiem połączenia dwu rzeczowników w jeden oraz nowego znaczenia tej całości.

W wyniku analizy słowotwórczej w wyrazie pochodnym wyróżniamy zawsze dwie części: część, która jest przejęta z wyrazu podstawowego (wyrazów podstawowych), i część, która go od niego (nich) różni. Część pierwszą nazywamy tematem słowotwórczym, a część drugą formantem. Obie części mogą być proste lub złożone.

1.2. Rodzaje tematów słowotwórczych

Temat słowotwórczy prosty występuje w wyrazach pochodnych od jednego wyrazu podstawowego, por. nasze przykłady dom-ek, pis-arz, ław-a. Takie derywaty nazywamy prostymi. Temat słowotwórczy złożony występuje w wyrazie pochodnym od więcej niż jednego wyrazu podstawowego, por. przykład nos-o-roi-cc. Takie derywaty nazywamy złożonymi.

Tematy słowotwórcze są przeważnie równe tematom fleksyjnym wyrazów podstawowych odmiennych - dotyczy to zwłaszcza podstaw rzeczownikowych i przymiotnikowych, np. słom-a —» słom-ka, głuch-y —> głuch-•nąć. Gdy chodzi o derywaty od podstaw czasownikowych, ich tematy słowotwórcze mogą być równe tematowi podstawowemu lub jednemu z dwu tematów wtórnych (por, „Odmiana czasowników”, s. 145), np. mai--owa-ć / mal-uj-e mal-arz, pal-bć l pal-i —► pal-acz, chud-ną-ć ł chud-ni-e —> chudnię-cie.

Tematy słowotwórcze derywatów mogą się różnić dźwiękowo od tematów fleksyjnych podstaw wskutek regularnych wymian samogłoskowych lub spółgłoskowych (podobnie jak tematy oboczne we fleksji), np. mądr-y —> mędrz-ec z wymianą ą : ę i r : z (= rz), głow-a —► głów-ka z wymianą o : u (= 6), pies-0 —> psi-afc z wymianą p'i : p, e : 0 i s : /. Podstawami niektórych derywatów są nie tematy fleksyjne leksemów, lecz jedna z ich form poprzedzona przyimkiem; w takich wypadkach tematem słowotwórczym jest połączenie tego przyimka z tematem fleksyjnym podstawy, np. podbród-ek z parafrazą 'część twarzy pod brodą* wyprowadzamy z wyrażenia pod brod-ą. Jeśli podstawą jest leksem nieodmienny, temat słowotwórczy derywatu jest równy temu leksemowi, np. wczoraj —» wczorajszy, pac —> pac-nąć.

Bywają i takie wypadki, że tematem słowotwórczym nie jest cały temat fleksyjny leksemu odmiennego (i nie cały leksem nieodmienny), lecz jego część. Do takich przykładów należy przytoczona wyżej ław-a <— ławk-a, w której brak końcowego -k~ tematu podstawy, por. też spec «- speąjalłst-a, Jas <— Jan-0. Takie skrócenie tematu zachodzi regularnie w derywatach pochodnych od podstaw wielowyrazowych, które z tej racji nazywamy skrótowcami, np. Pafawag Pa-ństwowa Fa-bryka Wag-onów, PAN <— P-olska A-kademia N-auk.

1.3. Rodzaje formantów

Powyżej określiliśmy formant jako tę część derywatu, którą różni się on od swojej podstawy. Określenie to należy rozumieć szeroko, dery Wity bo-wiem mogą się różnić od swoich podstaw w różnoraki ipoiób, NlJczęlcilJ formantem jest jakiś morfem dodany, którego w podstawie brak, 1 wtedy łatwo go w derywacie wyodrębnić; może nim być również odjęcie jtklijl części podstawy lub wymiana jej na jakiś inny element, a Wtedy formant jest trudniej wykrywalny i należy go dokładniej omówić, Za każdym jednak razem ta operacja na wyrazie podstawowym doprowadza do uformowania się derywatu jako leksemu różnego od podstawy, stąd formant spełnia dosłownie rolę słowotwórczą.