89

HISTORIA LITERATURY

Treść:

Józef K. jest przeciętnym, samotnym człowiekiem, z zawodu urzędnikiem, wykonującym monotonną pracę. Pewnego dnia zostaje aresztowany, wolno mu tylko chodzić do pracy. Dokładnie nie wie, o co jest oskarżony, daremnie usiłuje się tego dowiedzieć. Bohater rozpoczyna więc walkę z bezdusznym prawem i urzędem - sądem, w którym nikt mu niczego nie umie czy nie chce wyjaśnić. Wkracza w dziwny, nierzeczywisty świat z pogranicza jawy

Stefan Żeromski, Przedwiośnie

Geneza:

Przedwiośnie stanowi wynik rozterek, rozczarowań i niepokojów Stefana Żeromskiego, obawiającego się „wiatru od Wschodu", czyli rewolucji niosącej zagładę wartości moralnych. Pisarz bał się o los młodzieży polskiej, żeby, jak sam mówił, „nie umierała za obcy komunizm". Powieść ukazała się w Warszawie w 1924 roku, jest przez historyków literatury zaliczana do tzw. nurtu „nowego realizmu".

Treść:

Powieść ukazuje dzieje młodego chłopca - Cezarego Baryki, urodzonego w Baku, dla którego Polska była krajem dalekim, obcym, mitycznym. Powrót do ojczyzny przynosi mu głębokie rozczarowanie, gdy zamiast „szklanych domów", o których opowiadał ojciec, zastaje ubogą rzeczywistość. „Gdzież są twoje szklane domy"- zapyta w myślach nieżyjącego ojca.

Po stracie rodziców Cezary zyskuje opiekuna w osobie Szymona Gajowca, dawnej miłości jego matki. Obserwujemy losy Cezarego, biorącego udział w wojnie polsko-bolszewickiej, goszczącego w Nawłoci, przeżywającego szaloną, namiętną miłość do Laury, zakończoną gorzkim rozczarowaniem. Następnie przedstawiono powrót bohatera do Warszawy, dalsze studia na medycynie i przyjaźń z Lulkiem - młodym komunistą. Gajowiec - szlachecki demokrata, zwolennik pracy organicznej - starał się chronić Cezarego przed wpływami komunistów i w gorących dyskusjach przekonać do swojego programu. Powieść kończy się demonstracją robotników i marszem na Belweder, na którego czele idzie Cezary...

Żeromski w wywiadzie dla prasy mówił, że napisanie takiego właśnie finału powieści było dla niego bardzo bolesne. Scena miała być przestrogą, a nie poparciem rewolucji.

Stefan Żeromski z rodzina

i sennego koszmaru. Im dłużej trwa proces, tym mniej Józef K. wierzy we własną niewinność, zaczyna rozumieć, że jest zupełnie bezsilny wobec mechanizmu władzy, w końcu godzi się z wydany--przez anonimowy sąd wyrokiem śmierci.

• do wykorzystania w prezentacjach dotyczących: motywu prawa, procesu, sądu, wolności człowieka i jego ograniczeń, powieśa parabolicznej

•    do wykorzystania w prezentacjach dotyczących: obrazów rewolucji w literaturze, idealisty w walce o swoje ideały, samotności przemiany wewnętrznej bohatera, obrazu polskiego społeczeństwa, sporów pokoleniowych

Kontynuacje i nawiązania

•    w literaturze:

Kazimierz Wierzyński, Rozmowa z Baryką Gustaw Herling-Grudziński, Powrót Cezarego Baryki

•    w filmie:

Filip Bajon, Przedwiośnie (2000)

Maria Kuncewiczowa, Cudzoziemka

Akcja Cudzoziemki Marii Kuncewiczowej toczy się w ciągu jednego dnia - ostatniego dnia życia Róży, która wspomina swoją przeszłość, dokonując bolesnego rozrachunku ze zmarnowanym życiem. Jej osobista klęska jest wynikiem zawiedzionej miłości do Michała Bądskiego i nieudanego małżeństwa z Adamem Żabczyńskim oraz zmarnowanej szansy na karierę skrzypaczki. Zawody i erotyczne niespełnienie bohaterki sprawiają, że nieszczęśliwa Róża nienawidzi nawet własnych dzieci. Wpływ na powieść miała teoria psychoanalizy Zygmunta Freuda.

Zofia Nałkowska, Granica

Granica Zofii Nałkowskiej opowiada o karierze i samobójczej śmierci Zenona Ziembiewicza, który ze studenta ideowca stał się sprzedajnym dziennikarzem, karierowiczem, dygnitarzem - prezydentem miasta. Powieść przedstawia upadek bohatera, wielokrotnie przekraczającego „granice" moralności i zmierzającego do nieuchronnej katastrofy.

Główni bohaterowie:

Zenon Ziembiewicz

Elżbieta Biecka - żona Zenona

Justyna Bogutówna - kochanka Zenona

Interpretacja tytułu:

•    filozoficzna - granica poznania (spór mię-' dzy Karolem Wąbrowskim a księdzem Czer-

lonem)

•    społeczna - granica między przedstawicielami różnych klas, symbolizuje ją kamienica pani Kolichowskiej

•    moralna - łamanie zasad i norm moralnych: „są granice, których przekraczać nie wolno"

Maria Dąbrowska, Noce i dnie

Noce i dnie Marii Dąbrowskiej przedstawiają dzieje kilku pokoleń rodzin Ostrzeńskich i Nie-chciców. Obok relacjonowania losów głównych bohaterów - Barbary i Bogumiła - powieść porusza problemy polityczne i społeczne. Gatunkowo Noce i dnie przynależą do powieści-rzeki, odmiany powieści wyrosłej z tradycji realistycznej, naturalistycznej i modernistycznej, a zwłaszcza sagi rodzinnej. Powieść utrzymano w stylu realistycznym (nawiązania do wydarzeń historycznych, między innymi powstania styczniowe-

Kompozycja powieści odwzorowuje kolejne fazy snu, a także schemat utworu muzycznego, co ma służyć podkreśleniu znaczenia muzyki w życiu bohaterki (szczególnie jej ulubionych kompozytorów: Franciszka Schuberta i Jana Brahmsa). Róża jest samotną, zgorzkniałą i nieszczęśliwą kobietą, uciekającą w świat marzeń i wspomnień o nieszczęśliwej miłości.

• do wykorzystania w prezentacjach dotyczących: literackich portretów kobiet, motywu małżeństwa, polskiej powieści psychologicznej

•    psychologiczna - granica świadomości człowieka i społecznych skutków jego czynów; zdeterminowanie ludzkiej osobowości konwencjami, kulturą, środowiskiem, rodziną, rolą i miejscem w społeczeństwie: „jest się takim, jak miejsce, w którym się jest"

Kompozycja powieści:

Nałkowska posłużyła się modną w dwudziestoleciu międzywojennym kompozycją, polegającą na zastosowaniu inwersji czasowej, w wyniku czego powieść rozpoczyna się od „końca", czyli od zemsty Justyny i samobójstwa głównego bohatera - Zenona Ziembiewicza. Istotną rolę odgrywają nie tyle działania bohaterów, co ich myśli - autoanaliza zachowań (tzw. introspek-cja) w formie monologów wewnętrznych.

•    do wykorzystania w prezentacjach dotyczących: moralnego upadku bohatera, wizerunku inteligenta, przemian bohatera literackiego, postaci kobiet w literaturze, motywu małżeństwa, konformizmu i konformistów

go), najważniejsza jest w niej jednak skomplikowana psychika kobiety, która nie może i nie chce być szczęśliwa, pielęgnując w sobie poczucie krzywdy i utratę młodzieńczej miłości. Kobiecy, wewnętrzny świat Barbary jest zamknięty dla Bogumiła. Dostrzegamy w powieści wpływ filozofii modnego w dwudziestoleciu międzywojennym Zygmunta Freuda (zwłaszcza w kreowaniu postaci Barbary), a także Henri Bergsona (związek człowieka z naturą).