8 (1307)

NEUROPSYCHOLOGIA

NEUROPSYCHOLOGIA

.

autorów zauważyła, że wycofywanie się konfabulacji przebiegało równolegle z wycofywaniem się dezorientacji w czasie (Schnider i in., 2000). Wysunęłi oni teoretyczne przypuszczenie, że można to wyjaśnić przez niemożność powstrzymania dawniej utworzonych skojarzeń, w danym momencie nie na temat (Schnider, Ptak, 1999). Shallice (1999) uważa jednak, że jest to wyjaśnienie tylko częściowe. Podczas gdy patologiczne zmiany w obrębie podstawy okolicy przedczołowej oraz piata czołowego stwierdza się zwykle u pacjentów z uszkodzeniami tętnicy łączącej przedniej, Beeckmans i in. (1998) opisują pięć takich przypadków z wyraźnie nieuszkodzonym układem limbicznym.

Podwójna dysocjacja, jaką wykazało badanie u 16 pacjentów (Schnider i in. 1996), potwierdza, że konfabulacje spontaniczne i prowokowane stanowią odrębne zaburzenia, a nie po prostu różny stopień nasilenia tej samej dysfunkcji. Jakościowo inna postać konfabulacji, którą widuje się w schizofrenii, może być również spowodowana przez trudności z zahamowaniem niewłaściwych reakcji, podobnie jak w przypadkach zaburzeń o podłożu organicznym (Nathaniel-James, Frith, 1996).

Zachowanie użytkownika (utilizałion behavior)

W roku 1983 Lhermitte wprowadził ten termin, aby opisać pewną postać zachowania pacjentów z uszkodzeniem okolicy czołowej, a mianowicie reagowanie na pokazane im przedmioty w sposób instrumentalnie prawidłowy, lecz przesadny. Początkowo zachowanie to opisywano przy okazji badań klinicznych, lecz później szczegółowo opisano zachowanie się dwóch pacjentów w różnych sytuacjach naturalnych (Lhermitte, 1986).

W obecności przedmiotów i mimo braku wyraźnej instrukcji ujawniali oni przymus wykonania sekwencji zachowań zwykle związanych z danym przedmiotem. Lhermitte i in.

(1986) zbadali 75 pacjentów przejawiających zachowanie użytkownika lub jego stadium początkowe, tzw. zachowanie naśladowcze (imi-tation behmńor). W dużym procencie przypadków uszkodzenie umiejscowione było w dolnej części przedniej połowy jednego lub obu płatów czołowych; niektórzy sądzą, że ten obszar odpowiada za zniesienie kontroli u pacjentów z uszkodzeniem okolic czołowych. Zachowanie użytkownika opisano w przebiegu wielu stanów patologicznych uszkadzających ten obszar (Aimard i in., 1983; Cambier i in., 1985), a także przy uszkodzeniach wzgórza (Eslinger i in., 1991; Fukui i in., 1993; Ha-shimoto i in., 1995), co nasuwa przypuszczenie, że występuje tu efekt dyskoneksji, diaschizy albo deaferentacji. Shallice i współpracownicy (1989) wprowadzili rozróżnienie między „wywołanym” a „przypadkowym” zachowaniem użytkownika - w tym pierwszym przypadku pokazuje się pacjentowi lub daje do ręki przedmioty, w drugim zaś przedmioty znajdują się w pobliżu pacjenta, lecz nie zwraca się na nie jego uwagi. Autorzy ci przypominają nam, że psychologowie od dawna zdawali sobie sprawę, że na zachowanie człowieka mogą wpływać sygnały zarówno ukryte, jak i jawne. Orne (1962) nazwał te cechy „ukrytymi wymaganiami” (demand characteristia) sytuacji. Niewątpliwie mają one wpływ na zachowanie się ludzi, nawet tych bez uszkodzenia mózgu (Orne, Scheibe, 1964). Pacjenci przejawiający zachowanie użytkownika mają, jak się wydaje, skrajną postać tego, co Lhermitte (1986) nazywa „zespołem zależności od otoczenia”. Autor ten opisał zachowanie użytkownika i zachowanie naśladowcze u pacjentów z dużą depresją, u których badanie PET wykazało spadek aktywności w okolicach czołowych (Lhermitte, 1993). Obserwacja innego przypadku (Ishihara i in., 2002) nasuwa przypuszczenie, że zachowanie użytkownika może być skutkiem uszkodzenia istoty białej, tzn., że jest ono formą zespołu dyskoneksji. Przegląd literatury na temat za-

chowania użytkownika opublikowali ostatnio Archibald i in. (2001).

Badania nad zmianami poznawczymi po resekcjach mózgu

Myślenie abstrakcyjne

Pytanie o znaczenie piatów czołowych dla myślenia abstrakcyjnego ściśle wiąże się ze sporem o to, czy dla najwyższych integracyjnych funkcji człowieka pełnią one ważniejszą rolę niż inne okolice. Podsumowanie teoretycznych definicji abstrakcji, jakie przedstawia w swej monografii Pikas (1966), stanowi znakomitą podstawę do badań i studiowania literatury na ten temat. Praca ta zawiera również podsumowanie badań empirycznych przeprowadzonych do tego czasu.

Podstawowe pytania dotyczą tego, czy uszkodzenie mózgu prowadzi do zmian jakościowych, czy też ilościowych czegoś, co z grubsza można nazwać procesami myślenia abstrakcyjnego, a jeśli tak, to czy zmiany te powstają wyłącznie wskutek uszkodzenia piatów czołowych.

Głównym zwolennikiem stanowiska jakościowego był Kurt Goldstein, który w licznych publikacjach wysunął koncepcję dwóch jakościowo odrębnych typów myślenia i zachowania, abstrakcyjnego i konkretnego. Uważa się, że normalny człowiek potrafi posługiwać się obydwiema tymi formami, zależnie od wymagań sytuacji, natomiast zachowanie i myślenie wielu pacjentów z uszkodzeniem mózgu jest ograniczone tylko do typu konkretnego (Goldstein, 1936a, 1936b, 1939a, 1939b, 1940, 1942a, 1942b, 1943, 1944, 1959; Goldstein, Scheerer, 1941; Hanfmann i in., 1944). W kilku z tych publikacji wysunięto twierdzenie, że upośledzenie postawy abstrakcyjnej jest największe przy uszkodzeniach piata czołowego.

Główna koncepcja Goldsteina dotyczyła przyjmowania „postawy abstrakcyjnej”. Pojęcie postawy konkretnej i postawy abstrakcyjnej stanowi dychotomię, chociaż w niektórych przypadkach Goldstein przyznaje, że istnieją różne stopnie abstrakcji i konkretności. Czytamy na przykład: „Przy postawie konkretnej doznajemy danej rzeczy czy sytuacji i rozpoznajemy ją bezpośrednio. Nasze myślenie i działanie jest zdeterminowane przez to, czego się od nas obecnie wymaga. W postawie abstrakcyjnej wychodzimy poza doraźne wymogi obiektów czy wrażeń zmysłowych. Specyficzne cechy sytuacji są pomijane. Kierujemy się w swoich działaniach koncepcyjnym punktem widzenia, który uwzględnia wymagania całej sytuacji” (Goldstein, 1943). Gdzie indziej stwierdza: „(...) abstrakcja jest z zasady odrębna od zachowania konkretnego. Nie ma stopniowego przejścia od abstrakcji do zachowania konkretnego. Przyjęcie postawy abstrakcyjnej nie jest bardziej złożone tylko poprzez proste dodanie nowego czynnika determinującego, to zupełnie inna czynność organizmu” (Goldstein, 1940). „Istnieje wyraźna linia demar-kacyjna miedzy tymi dwiema postawami, która nie stanowi stopniowego wznoszenia się od prostszego do bardziej złożonego nastawienia psychicznego. Większa trudność związana z podejściem abstrakcyjnym nie polega po prostu na większej złożoności mierzonej liczbą odrębnych funkcji składowych wchodzących w grę. Postawa taka wymaga pojawienia się nowej jakości zachowania, innego rodzaju niż zachowanie konkretne” (Goldstein, Scheerer, 1941, s. 22).

Operacyjnie definiowano „postawę abstrakcyjną” na podstawie wykonania serii testów. Należały do nich: test sortowania na podstawie koloru lub kształtu autorstwa Weigla (Colour-Form Sorting Test), test klasyfikacji przedmiotów, układanie figur z klocków według wzoru, w rodzaju testu Kohsa, oraz opracowany przez Goldsteina i Sche-erera test patyczków (Stick Test). W monografii opisującej metodę stosowania tych testów (Goldstein, Scheerer, 1941), Goldstein