92 93

liwiający sterowanie zachowaniem człowieka. Techniki te były ciągle modyfikowane, wzbogacanie i w rezultacie powstał gigantyczny repertuar sposobów umożliwiających dowolne „manipulowanie” zachowaniami. Tylko dla ilustracji wymienię dwie, bardziej znane techniki.

Technika destabilizacji określonych zachowań, np. zachowań lękowych: jej istotą jest odpowiednia hierarchizacja bodźców powodujących określone zachowania i zestawienie ich z odpowiednimi sytuacjami neutralizującymi dane zachowania. Prowadzi to w rezultacie do swoistego „oswojenia” człowieka z określonymi sytuacjami powodującymi dane reakcje, czyli prowadzi do tzw. destabilizacji zachowania.

Terapia wersyjna: sprowadza się w istocie rzeczy do równoczesnego stosowania wzmocnień pozytywnych i negatywnych. Ma to prowadzić w konsekwencji do „odrzucenia” pierwotnego zachowania, czyli tzw. awersji wobec tego zachowania.

Wiele elementów współczesnego systemu edukacji wczesnoszkolnej, szczególnie w aspekcie prakseologicznym, nawiązuje w sposób mniej lub bardziej świadomy do behawioralnego wizerunku dziecka. Na trzy zakresy zwrócę obecnie uwagę.

—    W pracy pedagogicznej z dzieckiem dość znaczną uwagę zwracamy na jego zachowania zewnętrzne. Interesują nas nade wszystko reakcje dziecka na polecenia. Wciąż preferowanym sposobem aktualizacji systemu edukacji wczesnoszkolnej jest schemat behawioralny: bodziec — reakcja (S-R). Wyrazem tego jest następujące postępowanie pedagogiczne: polecenie nauczyciela i czynność wykonawcza dziecka. Tymczasem, jak pisze między innymi S. Rubinstein¹, świat zewnętrzny działa na człowieka przez warunki wewnętrzne.

—    Nie zawsze w procesie edukacji wczesnoszkolnej podobnie jak to czynili behawioryści, uwzględniamy aspiracje poznawcze dzieci, ich potrzeby i oczekiwania.

—    Stosowany w edukacji wczesnoszkolnej sformalizowany system klasyfikacji i oceniania uczniów także aktualizuje w działalności pedagogicznej nauczycieli „wizerunek” behawioralny rozwijającego się dziecka. Swoista „manipulacja” ocenami szkolnymi to przecież nic innego jak sterowanie zachowaniami dziecka przy wykorzystywani wzmocnień pozytywnych i negatywnych. Sprawdziany

i testy osiągnięć szkolnych — to badanie relacji między bodźcem a reakcją.

Można byłoby tu wskazać jeszcze implikacje „wizerunku behawioralnego” we współczesnej pedagogice wczesnoszkolnej i to zarówno w teorii jak i w praktyce.

Drugim zespołem koncepcji człowieka są koncepcje ujmujące jednostkę ludzką w kategoriach dynamicznych. Wśród wielu współczesnych przedstawicieli tego kierunku myślenia można wymienić między innymi li. Fromma, A.H. Maslowa, E.J. Gordona. Podstawowe założenie wspomnianego kierunku myślenia sprowadza się w istocie rzeczy do stwierdzenia, że działanie, zachowanie człowieka, zewnętrznie obserwowane, jest sterowane przez wewnętrzne siły dynamiczne, motywacyjne, o charakterze konfliktowym, a także nieświadomym.

Podejście psychodynamiczne (...) zasadniczo różni się od (...) podejścia behawiorysty (...). Zgodnie z tym pierwszym nie interesuje nas tak bardzo to, co jednostka myśli lub co mówi, lub jak aktualnie się zachowuje. Interesuje nas struktura charakteru, to znaczy względnie trwała struktura energii człowieka. Chcemy znać jej ukierunkowanie oraz intensywność, z jaką płynie. Jeżeli wiemy, jakie siły nąpę-dowe motywują zachowanie, możemy nie tylko zrozumieć aktualne postępowanie człowieka, ale możemy również sformułować rozsądne założenie na temat tego, jak on prawdopodobnie będzie działał w zmienionych warunkach. Zgodnie z podejściem dynamicznym niespodziewane zmiany w myśleniu i działaniu mogą być w większości przypadków przewidziane, jeśli znana jest struktura charakteru².

Tak więc w ujęciu psychodynamicznym podstawowym zadaniem jest poznanie struktury charakteru, osobowości. Określona bowiem osobowość jednostki (czy też struktura jej charakteru) warunkuje określone jej zachowanie.

Aktywność jednostki jest stymulowana i ukierunkowana przez wewnętrzne siły dynamiczne, zwane różnie: popędami, potrzebami, dążeniami. Większość popędów nie jest dana przez naturę, lecz nabyta w procesie osobistego i indywidualnego doświadczenia (w środowisku społecznym, rodzinnym, w toku kontaktów w grupach rówieśniczych ilp.). Siły dynamiczne (motywacyjne) stymulujące określone zachowania człowieka, mają z reguły charakter nieświadomy. Człowiek nie zna

93

1

Por. S. Rubinstein Byt i świadomość. Warszawa 1961, K.IW.

2

E. Fromm The revolulion ofhope. New York 1968, Bantam, s. 12.