94

200 MORFOLOGIA

3,4. Przymiotniki od przysłówkowe

Jest to niezbyt liczna grupa i wszystkie są derywatami składniowymi, tj. przekazują znaczenia podstawowych przysłówków pod postacią przymiotników. Tworzymy je na ogół za pomocą tych samych formantów co przymiotniki odrzeczownikowe: -n-y, np. wstecz —» wstecz-ny (ruch) '(ruch) wstecz’, -ow-y, np. natychmiast —> natychmiast-owa (pomoc) '(pomoc udzielona) natychmiast’, a także -sz-y, -ejsz-y, np. wczoraj-szy (chleb) '(chleb upieczony) wczoraj’, niegdysi-ejszy 'taki, jaki był niegdyś’, tworzące przymiotniki od przysłówków o znaczeniu czasowym.

3.5. Przymiotniki odprzymiotnikowe

3.5.1. Derywaty znaczeniowe modyfikacyjne

Grupę tę tworzą przymiotniki, w których formanty sygnalizują wzmocnienie lub osłabienie cechy nazywanej podstawowym przymiotnikiem, proces słowotwórczy polega tu więc na stopniowaniu cechy. Dlatego też podstawami tych derywatów mogą być tylko tzw. przymiotniki jakościowe, nazywające stopniowalne właściwości przedmiotów i zdarzeń. Nie-slopniowalne są przymiotniki nazywające relacje między przedmiotami t zdarzeniami, np. żelazny, podwórkowy, jutrzejszy. Wyróżniamy dwa rodzaje stopniowania: względne i bezwzględne.

1. Stopniowanie względne stosujemy wtedy, kiedy nasilenie jakiejś cechy jednego przedmiotu porównujemy z tą samą cechą innego przedmiotu lub innych przedmiotów, np. Marysia jest ładniejsza od Zosi, Józio iest najgrzeczniejszy z dzieci. W podobny sposób możemy porównywać nasilenie cechy jednego przedmiotu w różnych okresach, np. Janek jest mądrzejszy dziś niż przed rokiem.

Derywaty wyrażające większe nasilenie cechy niż w podstawie przy Sorównywaniu dwu przedmiotów (przedmiotu w dwóch okresach) tworzymy regularnie przez dodanie do tematu podstawy przyrostka sz-y lub *jxz-y. Pierwszy dodajemy do tematów zakończonych jedną spółgłoską, ip. biał-y —» bielszy (tu z obocznościami), grub-y —> grubszy, a także po :rupuch -rd-, st~, np. tward-y —> twardszy, prost-y —» prostszy. Drugi rzyrostek dodajemy do tematów zakończonych innymi grupami spółgłoskowymi (ale też po st-), np. smutn-y -* smutni-ejszy, czarn-y czarniejszy\ czyst-y -> czyści-ejszy // czystszy, tlust-y —> tłuściejszy U tłustszy.

t

Jeśli podstawowy przymiotnik zawiera morfemy -k-, -ek-, -ok-, nie wchodzą one do derywatu, np. słod-ki —> słod-szy, dal-eki —> dcd-szy, wys-oki —» wyższy. W formacjach lepszy, gorszy, mniejszy, większy możemy wyróżnić znany nam formant szy, ale nie są one tworzone regularnie - brak dla nich podstaw słowotwórczych. Z powodów znaczeniowych zestawiamy je z przymiotnikami dobry, zły, mały, wielki. Wszystkie formacje na szy i -ejszy nazywane są tradycyjnie formami stopnia wyższego.

Dla wyrażenia większego nasilenia cechy jednego przedmiotu w porównaniu z grupą przedmiotów używamy tak zwanych form stopnia najwyższego, por. Janek jest najstarszy z braci. Tworzymy je przez dodanie do formacji wyżej omówionych przedrostka naj-, np. bielszy —> naj-biel-szy, smutniejszy    najsmutniejszy. Jeżeli jednak podstawowy przymiotnik

nazywa cechę niedającą się wzmocnić, formacje stopnia wyższego i najwyższego wyrażają osłabienie cechy nazywanej przymiotnikiem o znaczeniu przeciwstawnym (antonimem), np. zdrowy —> zdrowszy 'mniej chory¹.

Uwaga: Przy wielu przymiotnikach nie jest możliwe stopniowanie cechy za pomocą środków słowotwórczych. Stosujemy wtedy stopniowanie opisowe (składniowe) przez poprzedzenie przymiotnika przysłówkami bardziej i najbardziej, np. chory : bardziej chory : najbardziej chory; takie stopniowanie możliwe jest także obok formacji słowotwórczych, np. prostszy H bardziej prosty. Za pomocą stopniowania opisowego możemy także wyrażać osłabienie cechy, stosując przysłówki mniej, najmniej, np, mniej chory, najmniej chory.

2. Stopniowanie bezwzględne wyraża wzmocnienie lub osłabienie

cechy nazywanej podstawowym przymiotnikiem bez odwoływania się do niej w innym przedmiocie. Znaczenie wzmocnienia cechy wnosi formant przedrostkowy nad-, np. nad-wrailiwy (chłopiec) 'bardziej niż (zanadto) wrażliwy’,przed-, np. przed-wczesny 'zbyt wczesny’,prze-, np. prze-piękny 'bardzo piękny’, pra-, np. prastary 'bardzo stary’, super-, np. supernowoczesny 'bardzo nowoczesny’, oraz przyrostki -utk-i, np. mal-utki 'bardzo mały’, -us-i, np. mal-usi, -uchny, np. tłuści-uchny. Związane jest z nimi silne zaangażowanie uczuciowe mówiącego w przekazywaniu cechy przedmiotu. To zabarwienie jest jedynym powodem utworzenia derywatu od

/

przymiotnika nazywającego cechę niestopniowalną, np. cały cal-utkU

Znaczenie osłabienia cechy nazwanej podstawowym przymiotnikiem wprowadzają do derywatu formanty; -aw-y, np. tółt-y —> iółt-awy 'nie całkiem żółty’, przy-, np. przy-głuchy 'trochę głuchy’, nie do-, np. niedorozwinięty 'nie całkiem rozwinięty’.