94

HISTORIA LITERATURY

Socrealizm 1949-1956

Socrealizm był najbardziej mrocznym okresem w polskiej kulturze. Już w założeniach pozbawiał jq indywidualności, oryginalności i całkowicie podporządkowywał nowej ideologii. Państwo socjalistyczne przejęło władzę nad sztuką, odgrywając jednocześnie rolę mecenasa. Artyści mieli głosić apoteozę nowego ustroju, a niepokornych karano między innymi zakazem drukowania, rozpowszechniania i prezentowania dzieł. Twórcy mieli więc do wyboru: służyć państwu, pisać do szuflady lub narażać się na represje.

Program i zadania nowej literatury określono na szczecińskim zjeździe literatów w 1 949 roku.

Ustalono na nim, że literatura powinna:

•    określać charakter demokracji ludowej

•    wskazywać perspektywy rozbudowy planowanej gospodarki narodowej

•    wskazywać konieczność i słuszność walki klas.

Literatura miała obowiązek budować, wraz z władzą, nowy ustrój socjalistyczny.

Na zjeździe w Szczecinie sformułowano postulat realizmu socjalistycznego, którego inicjatorem był Maksym Gorki - pisarz radziecki.

W myśl jego założeń sztuka winna propagować określone przez partię wzorce osobowe, jak również poruszać narzuconą odgórnie tematykę dzieł. Takie uzależnienie literatury skutkowało pojawieniem się powieści produkcyjnej.

Przedstawiciele

•    Witold Zalewski, Traktory zdobędą wiosnę

•    Kazimierz Brandys, Obywatele

__

•    Mirosław Kowalewski, Kampania znaczy walka

•    Jerzy Putrament, Wrzesień

•    Aleksander Ścibor-Rylski, Węgiel

•    Tadeusz Konwicki, Przy budowie, Władza

W socrealistycznej poezji dominowały gatunki takie jak: oda, panegiryk i paszkwil, mające za zadanie głosić pochwałę przywódców partii i ganić wrogów systemu. Skażona propagandą poezja zbliżała się do publicystyki, kreowała rzeczywistość na arkadię, a władzę

-    na mężów opatrznościowych narodu.

Dramat tego okresu, podobnie jak inne rodzaje literackie, realizował założenia nowej doktryny - realizmu socjalistycznego. Wymagana jednoznaczność propagandowego przesłania wymuszała wprowadzenie ostrych granic między tym, co ideologicznie słuszne, i tym, co przez partię odrzucane. Bohater musiał być biały lub czarny, nie dopuszczano tonów pośrednich ani złożoności charakterologicznej postaci. O przynależności do poszczególnych grup decydowało pochodzenie klasowe. „Pozytywny" - i tym samym idealizowany na herosa

-    mógł być tylko bohater wywodzący się z proletariatu: robotnik, górnik, kolejarz lub rolnik. Kułacy i inteligencja

-    czyli ci nie do końca przekonani do założeń nowej ideologii - odgrywali rolę wroga klasowego.

Przedstawiciele

•    Zdzisław Skowroński i Józef Słotwiński, Na ratunek

•    Jerzy Pomianowski

i Małgorzata Wolin, Faryzeusze i grzesznik

Nowy kolektywny typ czł₀.,, stanie się wzorem dla krsac pozytywnych bohaterów caf_ć, prozy socrealistycznej [...] p₀_ święcono produkcyjniaki przede wszystkim tym inwesty. cjom, budowom, typom pro-dukcji, które miały dla władz prestiżowe znaczenie, szczeci nie te kluczowe dla ogłoszonego w lipcu 1950 roku planu 6-letniego.

Monika Brzóstowicz-Ktąn, Socrealizm (realizm socjalistyczny [w:] Historia literatury poIskiei, pod red. Anny Skocze', tom 9: Literatura współczesna 7939-1956, 2006

Witold Woroszylski,

Świt nad Nową Hutą. Poemat (fragment)

A w Nowej Hucie - polska wiosna.

Przyjaźni doskonałym prawem

inżynier schyla się nad planem

w mieście o dźwięcznej nazwie:

Moskwa.

Adam Ważyk, Rzeka

(fragment)

Mądrość Stalina rzeka szeroka, w ciężkich turbinach przetacza wody, płynąc wysiewa pszenicę w tundrach, zalesia stepy, stawia ogrody.

Wisława Szymborska,

Ten dzień (fragment)

Oto Partia - ludzkości wzrok Oto Partia: siła ludów i sumienie.

Nic nie pójdzie z jego ży^c,a w zapomnienie.

Jego Partia rozgarnia mrok-

Dramaturgia socrealistyczna stopniowo wygasa, począwszy od śmierci Stalina. W 1954 roku pojawiają się utwory, które znacznie odbiegają od schematu sztuk socrealistycznych [...] W drugiej połowie 1955 roku stało się jasne, że polska dramaturgia nieodwracalnie pokonała ideologiczne i formalne ograniczenia, które nałożyła na nią doktryna realnego socjalizmu.

Joanna Zając, Teatr i dramat, [w:] Historia literatury polskiej, pod red. Anny Skoczek, tom 9: Literatura współczesna 1939-1956, 2006

Socrealizm i odwilż kończyły się bilansem ujemnym. Literatura polska straciła powojenny impet, została wytrącona ze swego własnego oryginalnego rozwoju. Socrealizm skompromitował wszel-kie^aangażowanie w literaturze, również społeczne. Poczynił też spustoszenia czysto literackie. Cofnął i zbar-baryzował naszą literaturę, zatrzymał jej innowacyjność, sprofanował język.

Monika Brzóstowicz-Klajn, Proza realizmu socjalistycznego, [w:] Historia literatury polskiej, pod red. Anny Skoczek, tom 9: Literatura współczesna 1939-1956, 2006

Na przełomie lat 40. i 50. XX wieku realizm socjalistyczny znalazł grupę młodych, zaangażowanych zwolenników - pisarzy określanych mianem pryszczatych. Wystąpili oni z programem twórczości aktywnie popierającej instytucje władzy ludowej. Przedstawiciele

•    Andrzej Braun    • Witold Wirpsza

•    Tadeusz Borowski    • Tadeusz Konwicki

Utwory reprezentantów pokolenia pryszczatych charakteryzują się realizowaniem propagandowych i agitacyjnych celów nowej socjalistycznej ideologii. Widoczny jest w nich patos i schematyzm.

Tadeusz Konwicki    Tadeusz Borowski

Cechy twórczości socrealistyczne!

•    tendencyjność

•    podporządkowanie ideologii komunistycznej (wykazywanie wyższości komunizmu nad kapitalizmem)

•    zafałszowywanie rzeczywistości

•    schematyczność, zarówno w budowaniu wątków, jak i kre owaniu bohaterów

•    używanie nowomowy (język jako narzędzie ideologii)

•    mierne efekty artystyczne

•    charakter perswazyjny, dydaktyczny

•    ukazywanie życzeniowej, a nie realnej wizji świata

Literatura emigracyjna 1949-1956

Dla ułatwienia przyjmuje się, że literatura emigracyjna to ta, która powstała poza krajem, bez względu na uwarunkowania biograficzne twórców. Sytuacja polskich pisarzy z chwilą wybuchu II wojny światowej przedstawiała się różnorodnie. Jednych działania wojenne zastały poza granicami ojczyzny, inni, przeczuwając nadchodzącą zagładę, świadomie opuścili Polskę. Byli też tacy, którzy walczyli w kampanii wrześniowej, a później znaleźli się w obozach jenieckich.

I

kontynuacja tradycji Wielkiej Emigracji romantycznej

Antoni Słonimski,

Jan Lechoń. Julian Tuwim, Kazimierz Wierzyński, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Kazimiera lłłakowiczńwna

po zajęciu Francji

✓ v

Londyn H USA