98 (85)

i U^fwnLł.O Uwfnry^i >    (Muro ,w4wvł.i    \fcVr<Ku»»

:SBV 97*.*.*-D! -15495-0. • I- W 7XVN

jest wiele uzasadnień takiego poglądu. Sokrates twierdził, że przyroda nie jest warta intelektualnego namysłu, ponieważ jedynym obiektem uwagi myśli może być człowiek jako istota myśląca. Św. Tomasz z Akwinu skonstruował koncepcję filozoficzna chrze śeijańslwa oparta na przeciwstawieniu człowieka światu przyrody: ..nieważne jest. jak człowiek postępuje ze zwierzętami, albowiem Bóg wszystkie rzeczy ziemskie poddał władaniu człowieka. Apostoł przeto powiada, żc Bóg nie troszczy się o woły. nic pyta bow iem człowieka, co czyni on z wołami i innymi zwierzętami” (Vardy, Grosch 1995: 195). W ten sposób jednoznacznie odrzucił on i potępił popularne w średniowieczu idee uwielbienia dla przy rody realizowane w ramach wzorca ascety żyjącego w ubóstwie i przyjaźni ze wszystkimi istotami żyjącymi (najsłynniejszym przedstawicielem takiej w izji świata jest św. Franciszek z Asyżu).

Najważniejszymi natomiast ideami filozofii nowożytnej przeciwstawiającymi człowieka światu przyrody są kartezjanizm i kantyzm.

Francuski filozof i matematyk, Rcne Descartes, Kartezjusz (1596-1650) jest autorem dualnej wizji świata,w której istnieje podział na myśl i materię, przyczyni materię mają cechować jedynie właściwości fizykalne. Uczucia i odczucia (radość, smutek, przyjemność. cierpienie, ból) są wyłączną domeną myśli. Filozof ten przyjął, że jedynie człowiek funkcjonuje równocześnie w wymiarze materii i wymiarze myśli, a więc oznacza to. żc rośliny i zwierzęta nic odczuwają żadnych stanów emocjonalnych, są nieczułymi mechanizmami. Pogląd len jest filozoficznym uzasadnieniem zarówno wyższości człowieka nad przyrodą, jak też prawa ludzi do dowolnego jej traktowania. Wyższość człowieka ma przejawiać się w jego umysfowości oraz świadomości własnego istnienia jako jedynego i niepowtarzalnego w mechanicznym święcie przyrody. Kartezjusz uważał. że można dowolnie zachowywać się wobec przyrody, ponieważ żadne zwierzę ani roślina nie jest w stanie odczuwać cierpienia. Filozofia Kartezjusza stanowiła więc usprawiedliwienie niszczenia przyrody.

Jeszcze bardziej radykalna jest filozofia Niemca Immanucla Kanta (1724 1804). Do konany jest w niej stanowczy podział miedzy bytem, kierującym się prawami przyrodniczymi, oraz pow innością, której domeną są prawa moralne. W dodatku Kant uważał, że świat rzeczy samych w sobie jest dla człowieka niedostępny, ponieważ przejawy rzeczywistości materialnej poznawalne są tylko za pośrednictwem kategorii poznawczych rozumu, o których nie wiemy, na ile dają one prawdziwy obraz świata zewnętrznego. Kantyzm okazuje się więc filozofią radykalnie izolującą ludzi ml środowiska przyrodniczego, którego nic sii oni nawet w stanic poznać stosownie do jego właściwości. Ludzie są więc zdani na tworzone przez samych siebie prawa moralne, mające się nijak do mechanicznych i koniecznych praw naturalnych. Jakiekolwiek próby opierania etyki na prawach przyrody należy odrzucić, ponieważ zasady etyczne są kategoriami rozumu niezależnymi od tej rzeczywistości, a poza tym nawet to. co określa się jako prawa przyrody nie stanowi w pełni sprawdzalnej kategorii poznawczej. Taki jest świat, w jaki sposób się go postrzega, a nie taki. jaki on jest naprawdę. W konsekwencji Kant podkreślał, zc świat przyrody, nie ma wewnętrznego sensu i wartości, a sens jego istnieniu nadaje istnienie człowieka: -nic do pomyślenia jest, żeby moralne doskonalenie ludzkości miało prowadzić do takiego lądu ludzkiego świata, aby uniwersum moralne obejmowało pozaludzkic istoty żywe, w tym istoty pozbawione rozumu |...]. Realizacja królestwa wolności, do którego zmierzają łudź kie dzieje w hisioriozolii Kanta, ma polegać na ugruntowaniu całkowitej autonomii

li    0 iMitjWhI' II Ki.-lmw^i.--iv. Wmn-A-.i *n:X

ISBN 9?R.MJ1I-I3«s 0.1! h'H'N HM

człowieka i ludzkiego światu względem przyrody. Osiągnięcie takiego stanu [...] wymaga pełnej instrumentalizacji przyrody (Piątek 2007: 37).

Kartczjanizm i kantyzm były punktem wyjścia w tworzeniu kolejnych systemów filozo ficznych. które założyły odrębność świata kultury i świata przyrody. Wśród nich najczęściej

0    sprzyjanie niszczeniu środowiska jest oskarżany pozytywizm. Jest lak głównie dlatego, że filozofia ta opiera się na matcrialistycznej koncepcji świata, w którym podstawową rolą człowieka jest nadawanie rzeczywistości sensu przez jej przekształcanie i przypisywanie jej składowym określonych ról i celów wynikających z kierunków rozwoju społecznego. Pozytywistyczna nauka odebrała człowiekowiwyobrażenie świata cudownego, wielopiętrowego | ...J za sceną, za kurtyną kryją się choć realne, to ślepe procesy fizyczne i biochemiczne. Myślę, cierpię, kocham, nienawidzę, a tak naprawdę tylko szumią atomy w moim atomowym mózgu" (Brcczko 2004:158). Pozytywizm ostatecznie zniszczył wszelkie, i tak dotąd słabe, hamulce etyczne w oddziaływaniu na środowisko przyrodnicze.

Za filozofię współodpowiedzialną za kryzys ekologiczny także jest uważany pragmatyzm. Jest to nurt filozoficzny powstały w XIX w. w Stanach Zjednoczonych, który zawiera w sobie specyficzne podejście do poznania i prawdy naukowej. Pragmatyczna teoria prawdy zakłada bowiem, że użyteczność stanowi kryterium prawdziwości sądów

1    pojęć. Przyjmuje się więc, żc sądy naukowe są prawdziwe, jeśli dzięki nim możemy bardziej skutecznie postępować. Pragmatyzm zakłada, że wiedza gromadzona przez ludzi służy rozwiązywaniu problemów pojawiających się w loku rozwoju cyw ilizacyjnego. Wynika z lego, że najpierw musi wystąpić problem, aby mogła pojawić się teoria proponująca jego rozwiązanie. Pragmatyzm był więc dlatego interpretowany jako podstawa do lekceważenia podejścia zapobiegawczego i uzasadnienie idei odpowiedzialności wyłącznie za skutki wydarzeń (James 2004).

Oczywiście należy pamiętać o tym. żc filozofie izolujące człowieka od przyrody, uświadamiające mu jego odmienność od roślin i zwierząt przyniosły ludzkości wiele korzyści. Przełamanie tabu związanego z poznawaniem przy rody, wiwisekcją, eksperymentem naukowym pozwoliło na rewolucję naukowo-techniczną. Jednak kosztem tych osiągnięć jest alienacja ludzi ze środowiska przyrodniczego i dziś filozofie te są przeszkodą w ułożeniu odpowiednich relacji kultury- z przyrodą. Dzieje się tak, gdyż kształtują one postawę obojętności wobec środowiska: „gdyby zachodnie społeczeństwo ceniło świat materialny, to nie byłoby wielkich śmietnisk, wykarczowanyeh lasów, tandetnie zaprojektowanych i wy konanych produktów, zatrutych ujęć wody [...]. Prawda jest raka. ze zachodnie społeczeństwo przemysłowe nie dostrzega świata materialnego. Dawno go już wyrzuciło, żeby rdzewiał na deszczu" (I lolf 1994: 98).

Jako przyczyny etyczne degradacji środowiska przy rodniczego można uznać te składniki systemu wartości moralnych, które stanowią zachętę do niszczenia świata przyrody. Można do nich zaliczyć przede wszystkim: etykę władztwa nad przyrodą, etykę pracy, konsumpcjonizm, technokratyzm i ekononiizni.

Najczęściej wymienianą przyczyną kryzysu ekologicznego jest etyka władztwa nad przyrodą. Jest ona zwykle utożsamiana z postawą określaną jako antropocentryzm. choć pojęcie antropoecntryzmu ma szerszy zakres.

łityka władztwa nad przyrodą zakłada, źe człowiek jest jedynym podmiotem praw i obowiązków etycznych. Oznacza to, że problem obowiązków etycznych ludzi wobec przyrody jako podmiotu nic istnieje i są oni uprawnieni do traktowania jej świata w sposób instrumentalny.

205