9 (107)

len wyrazisty typ może jednakowoż podlegać różnym metamorfozom. Drogi wiodące go z powrotem ku tradycji, oczywiście zmodyfikowanej, mogą prowadzić poprzez z jednej strony osiągnięcie sukcesu; z drugiej przez doświadczenie klęski. W każdym razie odwracanie odeń uwagi ze względu na zrozumiały psychologicznie motyw („ci i tak sobie poradzą”) byłoby zapewne dużym błędem badaczy. W sytuacji, w której antropolog zajmuje się co najwyżej etnografią japiszonów, zasadniczą skłonność mając do zajmowania się grupami „milczącymi” łatwo może dojść do przekształcenia również tej grupy w grupę „nieobecną” czy „milczącą”. Jak widać, staram się tutaj zwrócić uwagę na inne możliwe przyczyny zainteresowania badaczy tym typem niż zwykle się podnosi. Zwykle bowiem uzasadnia się badanie tej części młodzieży twierdząc, że to od nich, ich wiedzy i przedsiębiorczości „zależy pomyślność nas wszystkich” oraz, że to oni utworzą klasę średnią i średnią-wyższą.

Trzeci z wyróżnionych układów wartości naj wyraziści ej reprezentują młodzi ludzie z zawodowych szkół zasadniczych i częściowo - techników. Są to na ogół dzieci drobnych przedsiębiorców. Ich rodzice często w ancien regimefie należeli także do tej właśnie kategorii. „Moc pieniądza” przejawia się tu inaczej niż w poprzednim układzie. Dominuje przekonanie, że „wszystko da się kupić”, którego nie temperują reguły przyzwoitości, dobre maniery czy nowoczesny profesjonalizm. Zycie codzienne ci młodzi ludzie dzielą między ,interesy” (nie zawsze zgodne z. prawem), a przyjemności. Praca podejmowana jest wtedy, gdy nic da się „zakombinować”^Wykształcenie nie jest tu cenione ani jako wartość autoteliczna, ani instrumentalna. Środkiem do celów są bowiem zawsze pieniądze. W stosunkach z innymi ludźmi ważna jest przewaga oparta na dochodach i/lub sile fizycznej. Polityka i życie publiczne są traktowane jako „jedno wielkie oszustwo”. Religia jest dosyć obojętna i/lub przeżywana bardzo płytko, zewnętrznie. Pojawiają się czasami prymitywnie rozumiane wartości narodowe; tu właśnie często funkcjonuje słynna zbitka „Polak - Katolik” jako uzasadnienie ksenofobii. Jest to typowo męski świat wartości. Kobiecie przypisuje się w nim rolelradycyjne: żony i matki lub też „odpoczynku wojownika”. Wyrazistym, niejako modelowym przykładem tego typu może być subkultura jumaczy¹⁶. Do niedawna działała na granicy z Niemcami jako typowa subkultura przestępcza, ostatnio pojawia się nie tylko coraz dalej od granicy, ale także w liceach małych miast na zachodzie Polski. Często „miksuje” się tam lub przenika z subkulturą dresiarzy. Jurna czyli kradzież jest szybkim środkiem dorobienia się, a potem „ostentacyjnej konsumpcji”.

16

Nazwa pochodzi od westernu „15.10 do Jurny'*.

Układ (en funkcjonuje w oparciu o „moc pieniądza”, a regulują go dosyć prymitywny hedonizm i wysoko ceniony spryt.

Środowiska młodzieżowe kons\ytuujące~typ opisany wyżej są dla antro-pologa-etnografa bliskie z powodu ich podobieństwa do dawnego przedmiotu badań (barwny, małomiasteczkowy i wielkomiejski „margines”), lednakże zarówno obyczajowy sztafaż (dyskoteki), jak i pojawienie się tutaj /achowań stricte patologicznych, agresji, wreszcie trudny dostęp czynią koniecznym zreformowanie tradycyjnego warsztatu badawczego.

Kolejny odmienny układ wartości można napotkać wśród uczniów „zawodówek” i tych licealistów, których rodzice przeliczyli się z siłami pragnąc kształcić swoje dzieci, a także wśród młodych bezrobotnych absolwentów szkół. Typ ten można byłoby nazwać nieudacznikami. Ta grupa znajduje się (lub zapewne znajdzie) na marginesie przemian. Tu liczy się przetrwanie, stąd też wielkiej wartości nabierają ograniczone, ale silne więzi z innymi. Bliskość i wzajemna wymiana usług pozwalają ratować, zagrożone w Wewnętrznym świecie bezpieczeństwo. Ten układ jest najbardziej „postpeerelowski”. Częsta jest w nim np. postawa roszczeniowa wobec państwa - wspierana u dzieci przez, równie przegranych jak one,' rodziców. Wykształcenie jest postrzegane jako „dobro rzadkie” i wysoko cenione jako wartość instrumentalna. Przecenia się nawet czasem jego znaczenie ekonomiczne. Najczęściej pojawia się tutaj resentyment powodując przechodzenie niektórych jednostek do agresywnych subkultur, u reszty zaś nie w pełni uświadomioną obcość (wycofanie) w stosunku do systemu społecznego (por. rozdział piąty). W tej grupie młodzieży spotykamy też najbardziej tradycyjną postać polskiej religijności. Praca jest leraz jedną z najbardziej pożądanych wartości instrumentalnych, od niej bowiem zależy pomyślna realizacja autotelicznych wartości bezpiecznego życia rodzinnego. Wycofanie i bierność oznaczają tu także nieangażowanie się w życie publiczne.

Wartościami ideologicznie najbardziej cenionymi w tej grupie są spokój i poczucie bezpieczeństwa; wartością regulatywną jest praca -nieważne czy legalna czy w szarej strefie.

Oto zatem typowa grupa, którą powinien badać zwolennik postmodernistycznych tez dotyczących dopuszczania do głosu w dyskursie grup „milczących”. Tu także pojawia się pole do aktywnej „partycypacji” w życiu badanej kultury. Tu wreszcie wiedza antropologiczna mogłaby być sensownie praktycznie wykorzystywana przez sektor pomocy i samopomocy społecznej. Antropolog zorientowany mniej altruistycznie, a bardziej poznawczo znaleźć tutaj mógłby interesujące pole do badania np. tradycji i tradycjonalizmów.

65