9 (1291)

otwarły. Właściwość ta umożliwia nam opanowywanie umiejętności, o których nie śniło się nie tylko naszym pradziadkom, lecz także futurologom. Jak podkreśla wybitny brytyjski filozof Karl Popper, przyjęcie założenia, że umysł człowieka ma charakter otwarty, stanowi wystarczający powód do obalenia metafory komputerowej. Przede wszystkim inne są zasady działania obu tych układów. Ja wiadomo, komputer działa według ściśle określonych reguł matematycznych, czyli algorytmów. Człowiek zaś działa z zasady w warunkach niepewności wynikającej z niedostępności wszystkich możliwych danych, w związku z czym opiera się na regułach heurystycznych, które dają jedynie ogólne wskazówki dotyczące sposobów wykonania danego zadania. Wykorzystywanie heurystyk umożliwia specyficzna dla człowieka umiejętność całościowego ujęcia określonej sytuacji. Jednocześnie powoduje, iż często nasze sądy opierają się na przekonaniach, a nie faktach.

Zasada paralelnej lub raczej wielorakiej reprezentacji funkcji występuje w obrębie całego układu nerwowego. Nawet tak proste reakcje jak odruch kolanowy kontrolowane są przez kilka ośrodków nerwowych. Ulega to dalszej komplikacji w przypadku bardziej złożonych funkcji. Wiąże się to z procesem kortykalizacji (czyli ukorowienia), co oznacza, że u człowieka wyższe piętra układu nerwowego przejmują kontrolę nad funkcjami związanymi z niższymi poziomami. U zwierząt niżej zorganizowanych nawet tak złożone funkcje sterowane są przez pień mózgu lub rdzeń kręgowy. Dlatego żaba z odłączonym mózgiem może wykonywać funkcję lokomocyjną i skacze, gdy naciśniemy jej tylną kończynę. Również kot, u którego dokonano cięcia na poziomie między śródmózgowiem a wzgórzem, potrafi okręcić się w powietrzu i spaść na łapy. U człowieka wszakże wszystkie funkcje ruchowe ulegają zaburzeniu także w wyniku uszkodzeń korowych.

Rodzi to pytanie, jaki jest pożytek z kortykalizacji, jeżeli prowadzi to do poważniejszych zaburzeń u człowieka niż u wspomnianych zwierząt. Rzeczywiście bardziej złożone systemy szybciej ulegają zakłóceniom. Umożliwia to restytucję zaburzonych funkcji w przypadku uszkodzeń określonych obszarów mózgu. Wykorzystujemy wówczas zachowane struktury, tworząc nowy, a raczej zmodyfikowany system funkcjonalny. Właśnie umiejętność dostosowywania naszego działania do wciąż zmieniającego się otoczenia stanowi o specyfice działania naszego mózgu. Z problemem owej czynnościowej elastyczności zmagają się opisane poniżej teorie poznawcze.

Hierarchiczne modele działania

Modele te nawiązują do późniejszych prac Karla Leshleya. Podkreśla on, iż sprawne działanie wymaga swego rodzaju schematu, który zapewnia wykonanie odpowiedniej sekwencji czynności składowych. Chodziło mu głównie o wykazanie nieadekwatności dominującej w latach 50. XX wieku teorii asocjacyjnej, ujmującej działanie jako łańcuch powiązanych ze sobą czynności. Najbardziej znanym schematem, stanowiącym rozwinięcie koncepcji Leshleya, jest „TOTE Mechanizm" opracowany przez Millera, Galan-■ tera i Pribrama. Skrót TOTE utworzono od angielskich słów Test-Opera-tion-Test-Exit, co ma odzwierciedlać kolejność działań prowadzących do wykonania zamierzonej czynności. Jest to sekwencja Test-Dzialanie-Test-Wyjście. Przy tym stwierdzenie niezgodności z zamierzonym celem w przypadku drugiego testu nie prowadzi do zakończenia danej czynności, lecz powtórzenia działania w celu dokonania korekty. Powstaje w ten sposób cala hierarchia schematów umożliwiających sprawne działanie.

Z czasem modele te stawały się coraz bardzie skomplikowane, gdyż wprowadzano tu coraz nowsze poziomy działania, które zapewnić miały kontrolę przebiegu danej czynności. Należy do nich hierarchiczny model Williama Estesa z lat 70. XX wieku. David Rumelhart i Donald Norman wykorzystali ten model dziesięć lat później w komputerowej symulacji pisania na maszynie. Ograniczenia tego typu podejścia ukazuje chociażby schemat przygotowywania kawy opracowany przez Richarda Coopera i Tirna Shallice'a. Trudno tutaj w jednym schemacie uwzględnić różnice dotyczące preferencji danego człowieka: czy dodaje jedną łyżeczkę cukru, dwie łyżeczki, czy też wcale nie słodzi kawy. Trudno też przyjąć, że w każdym z opisanych wyżej przypadków używamy odrębnego schematu.

Model równoległego przetwarzania informacji

Jako rozwiązanie tego problemu zaproponowano model, który zakłada . przetwarzanie danych w sposób równoległy i jednocześnie rozproszony . ■.w obrębie danego układu (parrallel distributed processing). Model ten jako jeden z pierwszych opracował Jeffrey Elman. Nawiązuje się w nim do teorii C.Hebba, gdyż przetwarzanie danych ma tu przebiegać w powiązanych ze sobą sieciach neuronalnych (recurrent connectianist networks). Aby przybliżyć ten model do sytuacji rzeczywistego życia, dodaje się coraz nowe poziomy oraz pętle sprzężenia zwrotnego. Zazwyczaj wyróżnia się trzy poziomy: percepcyjny, reprezentacji wewnętrznej oraz działania. Największy wszakże b; problem pozostawia modelowanie zachowań uwzględniających kontekst, w jakim to działanie się odbywa. A zwłaszcza - jak wskazują Matthew Botvinick i David Plaut - błędów wynikających z roztargnienia oraz zaburzeń, jakie obserwujemy po uszkodzeniach mózgu.

Główna wada modeli poznawczych polega na tym, że trudno ująć w najbardziej nawet złożonym schemacie wielość intencji każdego z nas. Dotyczy to zwłaszcza emocji i warunków środowiskowych. W rezultacie modele te stają się coraz bardziej złożone, a opis danej czynności staje się tak skomplikowany, że utrudnia zrozumienie jej istoty. Stało się to między innymi przyczyną odrzucenia przez współczesne językoznawstwo gramatyki transformacyjnej, propagowanej swego czasu przez Noama Chomsky'ego. Przede wszystkim zaś człowiek nie działa według ściśle określonych schematów, lecz wykorzystuje ogólne scenariusze, które dostosowuje do zaistniałej