9 (617)

i wykonanie zamierzonych zadań, stanowiące zagrożenie dla jednostki lub wpływające na obniżenie poczucia własnej wartości (np. zbyt wysokie wymagania stawiane człowiekowi lub poddanie go surowej ocenie). Z drugiej strony stresem nazywa się zmiany zachodzące pod wpływem tych czynników przede wszystkim w procesach emocjonalnych i motywacyjnych oraz związane z tym zmiany w sprawności i kierunku działania. Te ostatnie polegają na zastępowaniu dotychczasowego celu jakimś innym (np. niepowodzenie na egzaminie wstępnym może spowodować rezygnację z dalszych prób i zajęcie się czymś innym np. pracą). Zmiany stresowe utrzymują się przez pewien czas po ustąpieniu przyczyn, które je wywołały, a bardzo silny i długotrwały stres może doprowadzić do głębokich zmian w osobowości człowieka.

Pojęcie stresu psychologicznego rozumianego jakcyzmiany w psychologicznych mechanizmach regulacyjnych (takich jak procesy poznawcze, emocje czy motywacja) nawiązuje do pojęcia stresu biologicznego przedstawionego wyżej.

Janusz Reykowski określił trzy fazy stresu psychologicznego, biorąc pod uwagę stopień jego natężenia. W pierwszej z nich, zwanej fazą mobilizacji, następuję aktywizacja procesów psychologicznych, np. sprawniej przebiegają procesy spostrzegania i myślenia, reakcje są szybsze i bardziej intensywne, zachowanie zmienia się adekwatnie do sytuacji. Koncentrując się na zadaniach, człowiek próbuje zwalczyć stres, który w tej fazie nie osiąga jeszcze zbyt dużego nasilenia. W drugiej fazie, fazie rozstrojenia, na skutek przedłużającego się stresu i wzrostu jego natężenia następuje obniżenie poziomu czynności psychicznych, trudno jest skupić uwagę, myśleć logicznie, przewidywać skutki własnego działania. Często pojawia się zahamowanie i schematyzm w działaniu, niekiedy bezradność. Przeżywane emocje wymykają się spod kontroli i człowiek przejawia wyraźne oznaki strachu lub gniewu, W trzeciej fazie, fazie destrukcji, żadna czynność nie jest wykonana poprawnie, człowiek staje się niezdolny do adekwatnej oceny sytuacji, często gwałtownie obniża się poziom jego motywacji do działania i radzenia sobie z sytuacją, co może prowadzić do rezygnacji z dalszego działania (mówi się wtedy, że człowiek „poddaje się”, „załamuje”). W tej fazie ujawniają się niekiedy zachowania takie jak gwałtowne poszukiwanie pomocy, płacz, ucieczka albo agresja skierowana przeciwko innym ludziom lub przedmiotom, albo też przeciwko sobie.

Stres psychologiczny powodować może różne jakościowo zmiany np. fizjologiczne, o których już pisałem, zmiany w procesach psychicznych (świadomości) np. strach, poczucie zagrożenia oraz zmiany w zachowaniu się (reakcjach motorycznych) np. słowne lub ruchowe. Niekiedy zmiany psychologiczne (np. lęk) towarzyszą stresowi biologicznemu. Ciekawe i ważne jest to, że zmiany, o których mowa mogą być asymetryczne tzn. u konkretnego człowieka mogą dominować zmiany psychiczne (np. emocja strachu) i wegetatywne (np. wysokie ciśnienie krwi, szybkie tętno, rozszerzenie źrenic), natomiast w zachowaniu ruchowym pojawia się zahamowanie (człowiek pozostaje nieruchomy). Mało spostrzegawczemu obserwatorowi może wydać się zupełnie spokojny, chociaż w rzeczywistości jest bardzo pobudzony i przeżywa silny stres. I odwrotnie, są ludzie, którzy np. przed egzaminem chodzą po korytarzu, gestykulują, dużo mówią, przejawiają reakcje wegetatywne, ale równocześnie zachowują pełną świadomość, są skoncentrowani, gotowi do działania. Niektóre reakcje na stres mogą być typowe dla jednych ludzi, a nietypowe dla innych.

Asymetria, o której wspomniałem wyżej może wiązać się z niekorzystnymi dla człowieka konsekwencjami. Jeśli powstałe napięcie emocjonalne i. towarzyszące mu pobudzenie w układzie wegetatywnym nie zostaną rozładowane (np.

17