9 (681)

184

—    Wiąże się z wyżej wymienionymi zjawiskami mania etymologizowania etnonimów i nazwisk jako czynnik uświetniający pochodzenie całego „narodu” szlacheckiego (np. genealogia sarmacka) i poszczególnych rodów, a tym samym uzasadniający ich uprzywilejowany status społeczny.

—    Wysoko rozwinięta świadomość znaczenia sprawności językowej i znajomości zasad retoryki. W kulturze szlacheckiej sztuka przemawiania i konwersacji zajmowała poczesne miejsce, stąd obserwujemy w XVII w. upowszechnienie się wykształcenia retorycznego i nasilającą się dążność do nabierania ogłady na dworach magnackich i za granicą.

—    Poczucie ponadregionalnej normy poprawnościowej przejawiające się w wyśmiewaniu najbardziej odbiegających od aprobowanego wzorca poprawnościowego odmian terytorialnych socjolektu szlacheckiego (zwłaszcza mowy Mazurów i „Litwinów”, to jest obywateli Wielkiego Księstwa Litewskiego).

Ul. CHARAKTERYSTYKA SOCJOLEKTU SZLACHECKIEGO

XVII WIEKU

Pogłębiającemu się w XVII w. zróżnicowaniu stanu szlacheckiego towarzyszy wewnętrzne zróżnicowanie jego socjolektu. Niemniej jednak można wskazać pewien zespół cech wspólnych wszystkim jego wariantom. Tworzą go przede wszystkim:

—    Bardzo rozbudowana warstwa zwrotów grzecznościowych, obejmująca sposoby zwracania się do współbraci szlachty (stosownie do zajmowanej pozycji społecznej i towarzyskiej) i przedstawicieli innych stanów; bardzo bogata i subtelnie wycieniowana tytulatura, formuły rozpoczynania i kończenia listów, sposoby językowego zachowania się w typowych sytuacjach towarzyskich itp. (uderza tu daleko posunięta formuliczność, skonwencjonalizowanie tej sfery socjolektu) ⁸.

—    Charakterystyczna „szlachecka” frazeologia i metaforyka, nawiązująca do świata przyrody (biały jako gołąb ‘siwy’, jako grad ‘gęsto’), życia wojskowo--obozowego (iść z kimś w paragon, do gardła stać przy kimś), pojęć i wyobrażeń chrześcijańskich (pamiętać potop ‘być bardzo starym’, marnotrawny syn) z jednej, a antycznych grecko-rzymskich (Bellonie abdykować ‘porzucić rzemiosło wojenne’, syn Gradywa ‘żołnidrz’) z drugiej strony. Odzwierciedlała ona po- ¹ nadto takie charakterystyczne cechy kultury stanowej jak rustykalność (kury sadzić ‘zajmować się gospodarstwem’) gościnność (uznać ochotę ‘doznać gościnności’), kult urzędu (rozbudowana tytulatura), poczucie godności osobistej (mieć krzesła, buławy itp. w rodzie), coraz bardziej ortodoksyjno-katolicki typ religijności (niebieski parlament ‘sąd ostateczny’), nasilająca się megalomania i ksenofobia narodowa i językowa (hierozolimska szlachta ‘Żydzi’) itp. ¹

Nad cechami wspólnymi przeważają jednak cechy dyferencjujące socjo-lekt szlachecki. Był on w XVII w. wielorako (to znaczy pod wieloma względami) zróżnicowany. W szczególności trzeba tu wymienić następujące rodzaje zróżnicowania:

— Zróżnicowanie terytorialne jako wynik różnic miejsca zamieszkania (przynależności regionalnej). Przejawiało się ono w postaci istnienia i funkcjonowania regionalnych odmian socjolektu szlacheckiego: kresowej (z wyodrębniającymi się w XVII w. coraz wyraźniej pododmianami: południowo-kresową, „ruską” i północnokresową, „litewską”); małopolskiej, wewnętrznie zróżnicowanej (z bardzo charakterystyczną przez denazalizację przedniej, nosówki pododmianą północnomałopolską, „sandomierską”), wielkopolskiej — najmniej jeszcze podówczas odbiegającej od uznawanego wzorca poprawnościowego; mazowieckiej — najbardziej odbiegającej od tego wzorca, toteż najczęściej wyśmiewanej; pomorskiej i śląskiej, które jednak odgrywały marginalną rolę¹⁰. Na stopień zróżnicowania terytorialnego socjolektu szlacheckiego wpływała też wewnętrzna stratyfikacja stanu. Im wyższa pozycja społeczna, lepsza sytuacja majątkowa, łatwiejszy dostęp do oświaty i kulturyr oraz kontakt ze słowem drukowanym jako idealnym, najbardziej znormalizowanym wzorcem poprawnościowym (elita szlachecka jako współtwórca piśmiennictwa była też współtwórcą normy literackiej), tym na ogół mniejszy udział w języku osobniczym cech regionalnych. I przeciwnie: im niższa pozycja społeczna, gorsza sytuacja majątkowa, brak wykształcenia, nawet analfabetyzm, tym na ogół większy udział cech regionalnych, a nawet wprost gwarowych. Najniższe warstwy stanu szlacheckiego mówiły w XVII i XVIII w. jeszcze po prostu gwarą lub prawie gwarą, pośrodku mieści się nurt prywatnego pisarstwa szlacheckiego — diariuszowo-pamiętnikarsko-epistolo-graficznego. Istotny był oczywiście kanał informacji — w języku pisanym udział cech regionalnych był mniejszy, w języku mówionym te cechy (a także ²

1

Zob. np. H. Malewska, Listy staropolskie z epoki Wazów, wyd. 2, Warszawa 1977. Por. te±: M. Jurkowski, Tytuły listów do Marysieńki Jana Sobieskiego (analiza stylistyczno-j(zykowa), Zesz. Nauk. Filii Uniwersytetu Warszawskiego w Białymstoku, z. 31, Humanistyka t. V, 1980, s. 71—82; K. Mroczek, Tytulatura w korespondencji staropolskiej jako problem stosunku mifdzy nadawcą a odbiorcą, Pamiętnik Literacki, t. LXIX, 1978, z. 2, s. 127—148; G. Stone, Polish Pronominal Address in tłu Seoenteenth Cen-tury, Oxford Slavonic Papers NS XVIII, 1985, s. 55—66.

2

Przykłady z języka Paska na podstawie słownika: Słownik języka Jana Chryzostoma Paska, pod red. H. Konecznej, t. I i II, Wrocław 1965—1973. Por. też K. Siekierska, Porównania w „Wojnie ifhocimskiej" Wacława Potockiego » w „Pamiętnikach.” Jana Chryzostoma Paska, Polonica, t. VII, 1981, s. 233—253.

^ł1 Od czasu klasycznych w tym względzie prac S. Hrabca (Elementy kresowe w języku niektórych pisarzy XVI i XVII wieku, Toruń 1949) czy Z. Stiebera (O typach polszczyzny regionalnej XVII wieku, Prace Polonistyczne 11, 1953, s. 29—34) zagadnienie zróżnicowania terytorialnego polszczyzny XVII w. (w tym i socjolektu szlacheckiego) doczekało się już pokaźnej literatury, zbyt obszernej, by ją tutaj przytaczać. Por. jednak K. Handke, Polszczyzna regionalna — problematyka i stan badań. Literatura tematu {wybór), [w:] Polszczyzna regionalna Pomorza {Zbiór studiów) 1, pod red. K. Handke, Wejherowo 1986, s. 7—20, 97—116.