CCF20081206056

które ujęto wspólną nazwą ..ukryty program". Ukryty program to nie-sformulowane, niejasne, ale jakby milcząco ogólnie przyjęte założenia dotyczące tego, czym jest w istocie szkoła i jak w niej należy żyć, by dać sobie w niej radę.

Ukryty program utożsamia się zwykle z tym, na czym szkole naprawdę zależy, bez względu na to, co napisano w oficjalnych dokumentach lub co się głosi w sytuacjach odświętnych. Ukryty program oznacza „po-zadydaktyczne lecz wychowawczo ważne konsekwencje uczęszczania do szkoły, które pojawiają się systematycznie, ale nic są zawarte explici-te w żadnym zestawie celów.¹''

Objawy ukrytego programu

Zobaczmy więc. co w polskiej szkole zdaje się być objawem ukrytego programu i jakie wymagania stawia szkoła wobec swoich uczniów? Gdy piszę o tym. że „szkolą wymaga", oznacza to, że większość nauczycieli w przeciętnej szkole formułuje takie wymagania i oczekiwania i że wymagania te stanowią podstawę oceniania uczniów. Oczekiwania tc są przeciętne i są formułowane przez większość nauczycieli, ale nie przez wszystkich..O tym też należy pamiętać.

Myślę, że to, na czym szkole zależy, można ująć w trzech punktach:

1)    nu realizacji celów. tzn. na tym, by uczniowie nabywali wiadomości:

2)    nu zdyscyplinowaniu uczniów, tzn. na tym, by byli grzeczni i nie sprawiali kłopotów;

3)    nu aktywnym uczestniczeniu uczniów ir życiu szkoły, tzn. na tym, by wykazywali tzw. aktywność w momentach, miejscach i sprawach ściśle określonych przez nauczyciela.

Rozważmy teraz te punkty dokładniej.

Realizacja celów nauczania

Zdyscyplinowanie

uczniów

Punkt pierwszy odnosi się do ogromnej sfery tego wszystkiego, co w dydaktyce zwykło się ujmować jako cele nauczania. Szkoła została powołana do realizacji tych celów. Nie przypadkiem napisałem o „nabywaniu wiadomości". Bez względu bowiem na liczbę rozważań na temat taksonomii celów kształcenia zakładających, że cele tc powinny ujmować umiejętności rozumowania, syntetyzowania, czy zastosowania raz nabytej wiedzy w nowych warunkach, to jednak w tzw. przeciętnie traktowanej rzeczywistości szkolnej liczą się nabyte wiadomości oraz umiejętność zaprezentowania nauczycielowi, że się je posiada.

Co do punktu drugiego, to szkole zależy na tym, by uczniowie palcowali ir czasie i tempie określonym przez nauczycielu i ir sposób przez nieyo przewidziany, czyli byli grzeczni i nic sprawiali kłopotów. Kłopotem jest każda inicjatywa wypowiedzi lub ruch fizyczny podjęty w czasie, w którym nauczyciel nie chce żadnej wypowiedzi lub żadnego ruchu. Kłopot, to także wypowiedź lub ruch podjęty wówczas, gdy nauczyciel sobie tego życzy, ale nie jest taki, jakiego sobie życzy, jak również brak wypowiedzi lub ruchu w sytuacji, w której nauczyciel tego oczekuje. Może pojawić się wrażenie, że z punktu widzenia ucznia bardziej opłacalne jest zaniechanie niż nadmiar czynności.

Najbardziej zwalczane spontaniczne zachowania uczniów to te, które podważają pozycję nauczyciela, powodując zachwianie jego autorytetu, jego panowania nad sytuacją i jego poczucie godności. Źródłem kio-” Vsillancc I;.. Ilutiiin ihc IfitMcn Cimlciilnm. W: (iirmi.\ II.. Purpcll I). (red). „The llidden Curriculum iiiul Mcirul Eilucaliou". Mc Culchuu. lierkeley I9H.T potów są więc przede wszystkim „wygłupy”, „popisywanie się", „kawały". które uczniowie wyczyniają, zakłócając tym samym tak zwany „tok lekcji".

Aktywni' uczestnictwo uczniów w życiu s/.koly

Przejdziemy teraz do punktu trzeciego. Gdy w szkole mówi się, iż uczeń wykazuje aktywność, zwykle nie oznacza to jego spontanicznych zachowań, czyli tego. co potraktowano by jako aktywność poza szkołą. Oznacza to coś zupełnie innego, a mianowicie, chętne podejmowanie i realizowanie zadań polecanych przez nauczycieli, dot yczących ndzialn tc uroczystościach ery pracach nu rzecz szkoły.

Sądzę, że dwa pierwsze punkty ukrytego programu są ważniejsze niż trzeci. Gromadzić wiadomości i być grzecznym (wobec starszych uczniów powie się „kulturalnym", „spokojnym", „opanowanym") to naprawdę najważniejsze. Przy takiej „mocy” obu tych elementów nic dziwnego, że w normalnym życiu szkoły pojawiają się między nimi swoiste więzi. Typowe jest niedocenianie efektów nabywania wiadomości, gdy uczeń postrzegany jest jako niespokojny. I na odwrót. Ktoś. kto jest spokojny i grzecznie pracowity, ma duże szanse na uzyskanie lepszej oceny za wiadomości.

Normy pozwalające uniknąć konfliktów

Codzienne funkcjonowanie szkoły oparte jest na kilku normach-regu-łach. które określają, co należy czynić, by nie wejść w konflikt ze szkolą. Spróbuję przedstawić te normy:

-    należy kochać szkolę i nauczycieli - norma ta lansowana jest przede wszystkim w pierwszej połowie szkoły podstawowej. Później mniej mówi się o miłości, więcej o szacunku. Norma ta jest bardzo silnie propagowana w podręcznikach;

-    należy pracować - praca ciągle jest w szkołach traktowana jako wartość. Nie ma jednak w tym zapału właściwego ludziom, którzy dawniej propagowali kult pracy;

-    należy cenić wiedzę - wiara w wartość wiedzy i mądrości stała niegdyś na straży atmosfery w szkołach. Myślę, że coś z tych tradycji jeszcze zostało, chociaż nie są one już tak gorliwie lansowane, prawdopodobnie dlatego, iż codzienne życie dorosłych często nie potwierdza poglądu, że posiadanie wiedzy często opłaca się.

Ukryty program w klasie

Wszystko, czego wymaga szkoła w zakresie zachowań i norm, dochodzi do ucznia poprzez specyficzne warunki życia w klasie. Klasa to oko lo 30 uczniów w kontakcie zwykle tylko z jednym w danym momencie nauczycielem. Uczniowie ci poprzez większość dnia szkolnego są razem. Razem przechodzą z klasy do pracowni. Razem czekają siedząc na torbach czy plecakach. W czasie całego pobytu w szkole podstawowej, gimnazjum i w szkole średniej w klasie przebywa się przez około 12000 godzin. Czego doświadcza się przebywając tak długo w klasie?

Ukryty program w klasie „przebija się" przede wszystkim przez dok i czekanie. Tłok panujący w klasie dla większości dorosłych byłby nie do wytrzymania. Tłok powoduje, że w szkole ciągle się na coś czeka. Cala klasa czeka na korytarzu na otwarcie sali. poszczególne osoby czekają, aż na nie przyjdzie kolej odpowiedzi ilp. Czeka się indywidualnie i zbiorowo. Czasem czekanie jest uwieńczone sukcesem, czasem zaś czeka się na próżno - na przykład wtedy, gdy nauczyciel nie wywoła do odpowiedzi dziecka podnoszącego rękę.

Czekanie daje długie okresy bezruchu, w których jakby nic się nic dzieje i dominuje bierność - kiedy indziej znów trzeba szybko okazywać