CCF20091122030

mieli trzykrotnie wyższy poziom aspiracji od swoich partnerów, osiągali prawie dwukrotnie wyższe dochody pieniężne. Chociaż osiągnięcia ich nie były wprost proporcjonalne do aspiracji, to jednak te ostatnie wywierały przemożny wpływ na ostateczną transakcję. Poziom aspiracji, jako względnie trwała właściwość jednostki, regulował więc jej zachowanie.

Aby zaspokoić swoje aspiracje, aby osiągnąć planowane cele, człowiek musi poznać otaczający świat, musi zdobyć o nim informacje. Spostrzeganie świata zależy w dużym stopniu od systemu oczekiwań. System ten, jako wynik osobistych doświadczeń i myślenia, pozwala przewidywać, co może się zdarzyć, a co jest nieprawdopodobne; decyduje on o tym, czego człowiek się spodziewa i jak percypuje zdarzenia zewnętrzne. Przyjmijmy, że prosimy ludzi o opisanie poniższego rysunku¹. Ci, którzy nastawili się na spostrzeganie zwierząt (na przykład zoologowie), zobaczą na nim mysz polną, inni zaś, którzy oczekują ludzkich twarzy, stwierdzą, że przedstawia on rysunek człowieka.

Zatem nie tylko struktura środowiska, ale również ludzkie oczekiwania wpływają na percepcję; na to, jakie informacje człowiek pobiera z otoczenia. Percepcja nie jest więc bierną reprodukcją świata, lecz aktywnym procesem umysłowym.

Ale ludzkie zachowanie zależy nie tylko od tak fundamentalnych czynników wewnętrznych jak poziom aspiracji, system oczekiwań, postawy czy style myślenia, lecz również od pewnych poczuć, które występują w określonych okolicznościach. Jednym z ich jest poczucie kontroli. Napisała Elżbieta Paszkiewicz, że są tacy ludzie, którzy „mają tendencję do spostrzegania większości sytuacji jako takich, w których wyniki ich działalności zależą od nich samych, a tym samym spostrzegają siebie jako «panujących nad sytuacją», i tacy, którzy mają tendencje do spostrzegania większości sytuacji jako takich w których wyniki ich działalności nie zależą od nich, lecz od czegoś wobec nich zewnętrznego, a tym samym spostrzegają siebie jako «nie panujących nad sytuacją». Wymiar, którego dwa bieguny stanowią opisane wyżej dwa sposoby widzenia sytuacji, nazwany został umiejscowieniem poczucia kontroli», (locns of control), a te dwa bieguny (odpowiednio) — «poczuciem wewnętrznej kontroli» (internat loeus of control) i «poczuciem zewnętrznej kontroli» (external loeus of control)”².

Nie tylko rzeczywiste czynniki zewnętrzne i wewnętrzne wpływają na ludzkie zachowanie, ale również to, jak człowiek je spostrzega; czy ma poczucie, iż jest sterowany „z zewnątrz”, czy też „z wewnątrz”. Z danych psychologicznych wynika, iż jednostki o poczuciu wewnętrznej kontroli są bardzo aktywne i samodzielne; wierzą one we własne siły. Przeciwnie, poczucie kontroli zewnętrznej blokuje ludzką aktywność.

Wszystkie te dane są ogniwami jednego łańcucha. Wskazują one, że wbrew poglądom behawiorystów, łudzicie zachowanie zależy nie tylko od środowiska, ale również od stanów wewnętrznych człowieka; nie tylko od scenerii, lecz również od cech aktora. Jest to krok naprzód w rozumieniu warunkowań reakcji.

81

1

³⁵ Według książki U. Neissera, Cogniiivc psychology, New York 1967.

2

E. Paszkiewicz, „Ja" a zachowanie., „Psychologia Wychowawcza”, 1974, nr 4.