CCI00143

II.    Nie można jednak zapominać, że z klauzulami generalnymi połączone jest poważne niebezpieczeństwo subiektywizmu ocen ze strony organu stosującego prawo, który to subiektywizm może niekiedy przerodzić się w dowolność, zagrażając tym samym praworządności.

Doktryna marksistowska podkreślała, że nadmierne stosowanie klauzul generalnych było w rozwoju historycznym związane z systemem faszystowskim, a nawet występowało w krajach demokratycznych, gdy następowało zmonopolizowanie gospodarki i poddanie jej interwencjonizmowi; przepisy, które odwoływały się do klauzul generalnych, określano w tej doktrynie jako kauczukowe. W spostrzeżeniu tym jest sporo prawdy, ale na pewno bliższe rzeczywistości jest stwierdzenie, że posługiwanie się tymi klauzulami na szeroką skalę jest właściwością każdego systemu totalitarnego, w tym także każdego państwa realnego socjalizmu. Wystarczy wskazać na miniony okres w naszym kraju. W latach pięćdziesiątych, a w nieco mniejszym stopniu także sześćdziesiątych i następnych powoływanie się przez sądy na zasady współżycia społecznego doprowadziło do destabilizacji w sferze cywilnego porządku prawnego. Jak to dowcipnie określono, dochodziło u nas do nadużywania praw podmiotowych przez osoby uprawnione oraz do „nadużywania” prawa przedmiotowego przez sądy.

III.    Problematyka zasad współżycia społecznego, mimo ich olbrzymiego znaczenia w praktyce³⁰, nie została dotychczas przez doktrynę dostatecznie zbadana i wyjaśniona. Jest wielką zasługą polskich cywilistów³¹, że w swych badaniach podeszli do tego zagadnienia od innej strony, a mianowicie od analizy przepisów prawnych, które powołują się na zasady współżycia społecznego.

Otóż patrząc z tego punktu widzenia, należy zgodzić się z twierdzeniem, że przepisy te mają charakter tzw. klauzul generalnych; rozumie się przez nie biorąc rzecz jak najogólniej przepisy prawne, w których nie są dokładnie sprecyzowane wszystkie elementy składające się na hipotezę czy dyspozycję normy prawnej, a ocena konkretnego stanu faktycznego zostaje przerzucona na organ stosujący prawo. Potrzeba posługiwania się klauzulami

³⁰    Wystarczy dla przykładu wskazać na zbiory orzeczeń Sądu Najwyższego; moż.na bez przesady stwierdzić, że chyba największa liczba orzeczeń w okresie przedkodeksowym wiąże się właśnie z tymi przepisami, które odsyłały do zasad współżycia społecznego; niezwykle sumienne zestawienie tego orzecznictwa zawierają prace: J. Litwina (NP 1953, nr 12, s. 3 i n.) oraz A. Łopatki i Z. Ziembińskiego (PiP 1957. nr 4-5, s. 802 i n.. RPEiS 1960, nr 4. s. 77 i n.). Należy zaznaczyć, że według doktryny radzieckiej rola tych zasad miała tendencje wzrastające. Por. S. Zawadzki: Perspektywy państwowości socjalistycznej, PiP 1961, nr 11, s. 687 i n. W piśmiennictwie radzieckim temat ten należał od czasu XXII Zjazdu do szczególnie często analizowanych.

³¹    Na charakter klauzul generalnych tych przepisów, które odsyłają do zasad współżycia społecznego, zwrócił uwagę J. Wróblewski: Przepisy odsyłające, „Zeszyty Naukowe UŁ" 1964. Nauki H umanistyczno-Spolecznc. seria 1. z. 35, s. 13 i n.

76