CIMG4116

PATOGENEZA, POSTACIE I NASTĘPSTWA ZAKAŻEŃ

Przez długi czas sądzono, że zakażenia wirusowe prowadzą wyłącznie do zachorowań o ostrym przebiegu. Ten błędny pogląd uległ zmianie w następstwie wykrywania wirusów, lepszego poznawania ich budowy i właściwości, zróżnicowanych odpowiedzi organizmu na zakażające wirusy. Obecnie wiadomo, że następstwa wniknięcia wirusa do organizmu, począwszy od pierwszego kontaktu między wirusem a komórkami organizmu, zależą od wielu czynników, z których najistotniejsze są: liczba (dawka), właściwości biologiczne, a zwłaszcza wirulencja i immunogenność zakażających wirusów, droga zakażenia oraz droga do wrażliwych na określonego wirusa komórek organizmu (komórki docelowe), nasilenie i typ replikacji wirusów w komórkach oraz rola tych komórek w rozwoju zakażenia, stopień uszkodzenia czynności fizjologicznych zakażonych komórek, stan filologiczny organizmu i jego swoistych i nieswoistych mechanizmów odpornościowych, istnienie poprzedzających lub towarzyszących innych zakażeń i procesów patologicznych o niezakaźnej etiologii, wiek i płeć organizmu, stan odżywienia, stresy (a więc czynniki psychiczne), zaburzenia hormonalne, procesy związane z dojrzewaniem, przekwitaniem, ciążą.

Celowo wymieniono tak wiele czynników (pozostaje wiele nie wymienionych), aby uwypuklić ich wielorakość, złożoność i zależności, rzutujące na następstwa wniknięcia wirusa do organizmu. Dlatego też badania i poznanie patogenezy zakażeń jest trudne i złożone, można nawet powiedzieć, że mają charakter interdyscyplinarny, a więc wykraczający poza zakres wirusologu. Ogólnie można ująć, że:

1.    Badania wirusologiczne (w tym serologiczne) pozwalają na wykrycie wirusa lub jego strukturalnych składników w komórkach, płynach ustrojowych, wydzielinach i wydalinach, wykazanie swoistych reakcji odpornościowych organizmu.

2.    Badania kliniczne i wirusologiczne umożliwiające określenie czasu trwania zakażenia (od momentu wtargnięcia wirusa do organizmu do wystąpienia klinicznych objawów zakażenia).

3.    Badania kliniczne pozwalają na ustalenie charakteru, nasilenia i utrzymywania się obiektywnych i subiektywnych objawów chorobowych.

4.    Badania laboratoryjne (np. biochemiczne, morfologiczne) pozwalają na ujawnienie naruszenia metabolizmu i odchyleń profilu komórek zaangażowanych.

5.    Badania epidemiologiczne i wirusologiczne pozwalają na wykrycie ognisk występowania wirusów oraz ich przenosicieli, w tym wektorów biologicznych, oraz wyjaśnić drogi i sposoby szerzenia się zakażeń, a także umożliwiają określenie odporności populacyjnej, w tym grup określonego ryzyka. Stanowią więc zespół zakresów badań pozwalających na określenie związków między wirusami a organizmami ludzkimi, zwierzęcymi i wykorzystania tych wiadomości do działań eradykacyjnych w skali ogólnospołecznej, a nawet ogólnoświatowej.

Dopiero suma wszystkich ww. obserwacji, oczywiście o różnym znaczeniu w różnych zakażeniach, może dać pełny obraz związany z patogenezą zakażeń i chorób o etiologii wirusowej.

Jest więc patogeneza zakażeń wirusowych problemem złożonym i nadal w wielu zakażeniach i pod wieloma względami, zwłaszcza w zakresie molekularnych procesów zakażenia, nie do końca poznanym. Jednak już na podstawie wielu obserwacji można sformułować dwa podstawowe stwierdzenia:

1.    Pod pojęciem patogenezy zakażenia wirusowego należy rozumieć stwierdzenie, śledzenie, opis i wyjaśnienie wszelkich objawów i faz zakażenia, z uwzględnieniem losów wirusa, który dostał się do organizmu i reakcji komórek, tkanek i narządów, które decydują o wystąpieniu objawów chorobowych.

2.    O zaistnieniu procesu patologicznego o etiologii wirusowej nie można mówić w przypadku organizmów dziedzicznie lub z innych przyczyn odpornych na określonego wirusa.

Zanim dokładniej omówimy te zagadnienia oraz zależności między zakażeniem i zachorowaniem, postaci zakażeń, ich rozwój oraz następstwa jest uzasadnione krótkie przypomnienie kilku najistotniejszych cech wirusów, komórek i organizmów, które określają patogenezę zakażenia wirusowego.

Wirus. Najistotniejszą cechą wirusa jest jego zjadliwość (wirulencja). Podstawą tej cechy jest genetycznie zakodowana zdolność do zakażenia określonych komórek, a więc i replikacji w tych komórkach oraz powodowania charakterystycznych zmian w komórkach, uszkodzenia ich czynności fizjologicznej, a w krańcowej formie działania zniszczenie komórki. Dla wirusów obdarzonych dużą wirulencją stwierdza się, że na ogół mają zdolność do replikacji w szerokim zakresie temperatur, w niewielkim stopniu są podatne na działanie nieswoistych czynników hamowania replikaq'i, w niewielkim stopniu lub wcale nie indukują interferonów, uszkadzają lizosomy komórkowe, struktury cytoplazmatyczne i powierzchniowe komórek. Znaczenie wirulencji, będącej zresztą wypadkową różnych właściwości wirusa (p. rozdz. poświęcone właściwościom i replikacji wirusów), uwidocznia się szczególnie wyraźnie na przykładzie mutantów wirusowych, w tym określonych jako temperaturozależ-nych, a więc o podwyższonej wrażliwości na temperaturę, określonych jako ts (temperaturę sensitive), o zdolności replikacji w podwyższonych temperaturach, określanych jako mutanty tr (temperaturę resistant), w tym również w temperaturze fizjologicznej organizmu oraz szczepów określonych jako atenuowane, które są zdolne do zakażenia komórek, do replikowania się w tych komórkach i ich uszkadzania, lecz są to procesy o znacznie mniejszym nasileniu (na ogół są to zarazem mutanty ts).

Defektywne wirusy interferujące. Wirusy te stanowią odmianę, niejako część populacji zakażającego wirusa. Nie zawierają określonych fragmentów genomu typowego dla wirusa macierzystego. Być może powstają na skutek łatwiejszego odtwarzania mniejszej cząsteczki genomu bądź łatwiejszego wiązania się ich genomu z replikazą lub łatwiejszego przejścia między transkrypcją i replikacją. Przypuszcza się, że wirusy te hamują proces zakażenia wirusem typowym na poziomie syntezy makromolekularnej (nie przez blokowanie dostępu do komórkowych receptorów). A więc może to wystąpić w różnych fazach replikacji wirusa zakażającego. Na skutek tego zmniejsza się synteza prawidłowych wirusów.

Częściej zjawisko występuje w przypadku RNA wirusów i ma na ogół charakter homotypowy, tj. w stosunku do typowego wirusa stanowiącego

97