Czytanie2

nieuchronnie stopień bolesności istnienia. O tym mówią wszystkie filozofie egzystencji -od Pascala zaczynając. A więc nie warunki więzienne wywołują ową bolesność, one jc wzmagają, intensyfikują, zwiększają natężenie dramatu, jakim jest świadome istnienie. Życic w lagrze staje się w ten sposób życiem swoiście wyostrzonym, dramatycznie zintensyfikowanym, życiem in articulo mortis - co sprawia, że „normalna” niepewność posiadanego człowieczeństwa przybiera formy spotworniale, „chore”, szalone i za zachowanie go płaci się straszliwą cenę. Dlatego właśnie obóz stać się może szansą świętości, co u Borowskiego musiałoby rozdrażnić do najwyższego stopnia, ponieważ zakłada on, żc mechanizmy obozu wtapiają więźnia w odczlowieczoną masę i likwidują prawie całkowicie indywidualne „pole manewru”. Pod tym kątem dobiera postaci i ich zachowania: jako przykłady działania mechanizmów dcpersonalizujących.

|6] Hcrling-Grudziński idzie inną drogą. W ślad za Dostojewskim szuka przypadków, które mówią o człowieczeństwie doprowadzonym do pewnej granicy, kiedy zaczyna ono tworzyć sobie własne, spotworniale czy też „wynaturzone” cele i wzory, kiedy traci miary i oddaje się obsesjom, gotowe niekiedy do dobrowolnych cierpień, kiedy indziej do bestialstwa. Postaci Kostylewa, Jcgorowa czy Natalii Lwownej - to ludzie, którzy usiłują sprostać jakimś trwałym wzorom zachowań. Wzory te przyjmują w lagrze kształty chorobliwe, ale strzegą równocześnie każdą z postaci przed utratą jakiejś personalnej substancji, określającej je wobec obozowego otoczenia. Wzory te - powiedziałoby się - zapewniają postaciom tożsamość. Motyw ucieczki może się tu zjawić - nieobecny w wizji Borowskiego, który nie dopuszcza do żadnego „indywidualnego prawa wyboru".

[7J Formula Hcrlinga-Grudzińskiego¹, mówiąca, że nieludzkie warunki rodzą nieludzkie zachowania i że ta „nieludzkość” jest formą odpowiedzi na doświadczone Zlo, ukrywa założenie podmiotowości „głębokiej”, założenie zdolności wyboru zachowania się - warunkowanego oczywiście okolicznościami, ale dokonywanego personalnie, „wewnątrz siebie”, nie zaś przejmowanego mechanicznie z zewnątrz.

[8]    Tę pełną świadomość uzyskuje narrator Innego świata w określonym momencie, pod wpływem lektury Zapisków z martwego domu Dostojewskiego. Nie sposób nie zauważyć, żc podobny mechanizm rozpoznania prawdy o sobie samym poprzez przeżycie tekstu literackiego, przeżycie, które rodzi nową postawę i staje się jakby iluminacją wewnętrzną -jest toposem dobrze znanym literaturze polskiej. Wzorem może tu być wielka scena recytacji Reduty Ordona z Syzyfowych prac Żeromskiego, która bohatera powieści przywraca prawdzie, budzi w nim jego prawdziwą osobowość, przywraca tożsamość. Nie o doniosłość literatury chodzi jednak w tej chwili, tekst literacki jest tu tylko narzędziem uruchomienia-pewnego procesu duchowego, polegającego na odnajdywaniu się w świecie znaczeń, które ponownie stają się żywe i własne. To przywrócenie posiadania świata duchowego, poczucia „wiem o nim, żc jest mój” - oznacza najniewątpliwiej podniesienie stopnia podmiotowości. Narrator Herlinga-Grudzińskiego przygotowuje się niejako do zachowań, których źródłem będzie osobista decyzja.

(9)    Utwierdza tę interpretację finał książki: podjęcie głodówki, która ostatecznie wymusza uwolnienie. Decyzja głodówki jest wyborem indywidualnym, dokonanym wbrew „prawom”, ale przede wszystkim wbrew obyczajom obozowym i jako taka staje się wyzwaniem rzuconym zarówno władzom obozowym, jak i - w pewnym przynajmniej sensie - więźniom, nieprzygotowanym niejako do podobnej determinacji. Narrator zakłada, żc zmieniona sytuacja Polaków w łagrach sowieckich po ogłoszonej „amnestii” powinna sprzyjać skuteczności głodówki. Decyzja osłonięta jest zatem rachunkiem prawdopodobieństwa. Narrator wiedział wszakże, jak dalece nieobliczalne bywa postępowanie NKWD, jak różne są pozory prawa zachowywane w Moskwie i zagubionym w lasach Północy Jercewie, jakim więc ryzykiem staje się jego decyzja dobrowolnego głodowania.

(10] Jakkolwiek określimy stopień ingerencji podmiotu, stopień arbitralności decyzji, oczywiste jest, że poprzedza ją uzyskanie „pełnej świadomości”, że istnieje zatem związek pomiędzy przeżyciem „rozświetlenia” wewnętrznego - i późniejszą decyzją głodówki. Tb decyzja została przygotowana, narrator wyposażył się niejako, skupił siły, odnalazł źródło tych sil. Odsyła to nas do innych figur zdobywania siły wewnętrznej, gdzie wielkie decyzje losowe poprzedzone są przez fazę przygotowań, ćwiczeń duchowych, momentów skupienia i prób wytrzymałości. O czym przypominam, aby podkreślić nic tylko doniosłość, ale i trwałość zabiegów człowieka o władzę nad sobą i nad własnym losem. Kłopoty z podmiotowością, ujawniające się niezwykle dramatycznie w naszym stuleciu, nie są przecież wymysłem formacji.

Włodzimierz Maciąg Świadomość w stanie uwięzienia. Gustaw Herling-Gntdzitiski. [W:] W. Maciąg Nasz wiek XX. Przewodnie idee literatury polskiej. Wrocław 1992.

1

.Przekonałem sig wielokrotnie, że człowiek jest ludzki w ludzkich warunkach, i uważam za upiorny nonsens naszych czasów próby sądzenia go według uczynków, jakich dopuścił sig w warunkach nieludzkich" (ibidem, s. 128).