DSC00788

I. Z dziejów pojęcia i terminu

Słowo .-.sentymentalizm", stosowane tutaj jako nazwa historycznoli tera ckiej kategorii prądu, nie było w takim właśnie sensie aktualizowane przez ludzi polskiego Oświecenia. Jakkolwiek przedstawiciele nurtu literackiego, który jest przedmiotem niniejszych rozważań, w niektórych przynajmniej zakresach uświadamiali sobie odmienność i swoistość 'własnych propozycji literackich, to jednak nie osiągnęli tego stopnia samookreślenią, który pozwoliłby: im' nadać reprezentowanym przez siebie dążeniom jakąkolwiek jednoznaczną nazwę¹. Istniejące słowniki nie poświadczają także występowania w piśmiennictwie polskiego Oświecenia takiej właśnie formy słowotwórczej, rejestrują natomiast należące do tej samej rodziny wyrazy: „sentyment", „sentymentowy", „sentymentalny”.

Trudno obecnie prześledzić, kiedy i jaką drogą wyrazy te dotarły na teren polszczyzny. Przyjęło się jednak sądzić, iż słowo „sentymentalny” — od którego później utworzono nazwę prądu literackiego — wy-lansowane zostało dzięki tytułowi powieści Laurence Sterne'a Podróż sentymentalna. Z tego względu — dla charakterystyki -zjawisk literackich, które nazwa ta określa — wydaje "Się ważne zasygnalizowanie semantycznych modulacji, jakim będące .jej podstawą słowo podlegało w języku angielskim *. Pierwotne jego znaczenie odnosiło się bowiem do sfery ludzkich dyspozycji umysłowych, (opinii, wyobrażeń,, poglądów), | także do postaw etyczgych (sentymentalny — toty-le, co moralny, sfcłońny do refleksji na temąty moral-jae). Dopiero około la i sześćdziesiątyę&TlCyni wieku zaczęło wykształcać H nowe znaczenie wyrazu, obejmujące dziedzinę emocji i doznań serca, I w twórczo-

I ści Sterne'a ■wyraz ten wykorzystany został dla na*

I zwania szczególnej wrażliwości emocjonalnej na pe-I    więn J.yp doświadczeń i sytuacji związanych z bezpo-

średnim, zmysłowym kontaktem ze światem oraz po* wodowanymi przez ten. kontakt przeżyciami. Znaczę-. nie to korespondowało z sensem francuskiego wyrazu [ senaible, jakkolwiek bowiem analogiczna jak w angiel-I szczytnie dwukierunkowość znaczeniowa wyrazu sen-l lirnent zaświadczona jest także w jeżyku francuskim ■ (w którym znaczy on zarówno „czucie", „uczucie", h jak i ,,opinia",, „pogląd”), to jednak sens odnoszący [ ten wyraz do swoistej wrażliwości uczuć zdecydowali nie w nim dominuje.

Przypomniana tu homonimiczność interesującego i nas słowa wydaje „się istotna dla badacza literatury, wskazuje bowiem na fakt, iż pierwotnie mogło ono być używane dla nazwania zjawisk o zupełnie odmień-1 nym charakterze. Działo się tak w literaturze angiel-| skiej, w której tym samym epitetem zaczęto eiykieto-Bt wać zarówno osiemnastowieczną literaturę (głównie dramat) o nastawieniu morałistyczno-dydaktycznym, jak twórczość (głównie powieściową) typu sleroow-skiego ³. Tymczasem — dość szybko, bo już w latach 1 osiemdziesiątych, literatura sentymentalna w znacze-I niu drugim uległa daleko idącej konwencjoaalizacji, zaś słowo „sentymentalny" nabrało zabarwienia pejo-I ratywnego*. To ujemne nacechowanie stylistyczne i słów z kręgu „sentymentu" bardzo wcześnie wystą-| piło też na terenie języka polskiego. Mimo dostrzegal-1 nych przesunięć stylistycznych w barwie tych słów —■

• nacechowanie to utrwaliło się w polszczyźnie i do dziś rzutuje także na znaczeniowy klimat terminu li-t. terackiego*.

Już bowiem najwcześniejsze przypadki użycia słowa „sentymentalny" w polskiej krytyce literackiej

| — Biiycpn, Mglywliliią 193