74671 Wykłady z polskiej fleksji1

24 Podstawowe pojęcia paradygmaty ki fleksyjrtej

W dalszym ciągu będziemy używać terminów słowo, forma wyrazowa i teksem w podanych tutaj znaczeniach. Gdy nie będzie to grozić nieporozumieniem, będziemy też mówić o wyrazach, ale mając na myśli wyłącznie leksemy. Wprowadzone tu rozróżnienia terminologiczne podsumowuje tabela 1. Podane w niej liczby odnoszą się do zdania Co tu się dzieje, co tam masz?

Tabela t. Różne interpretacje pojęcia wyraz na przy kładzie zdania Co tu się dzieje, co tam masz?

	Okaz	Typ
Słowo	7	6
Forma wyrazowa	6	6
Leksem	5

2.2. Więcej o pojęciu leksemu

Określenie leksemu jako abstrakcyjnej jednostki systemu językowego, której odpowiadają w tekście formy wyrazowe, nie wyjaśnia jeszcze, czym są leksemy. Niewiele pomaga też często spotykane określanie leksemu jako wyrazu w sensie słownikowym. Chcąc powiedzieć, czym właściwie jest leksem, mamy przed sobą dwie drogi. Po pierwsze, możemy ujmować leksem jako zbiór form wyrazowych, po drugie - jako pewien inwariant tych form, czyli ich cechę wspólną, ewentualnie zespól takich cech. Pierwsza możliwość jest zgodna z przyjętym w matematyce i logice sposobem konstruowania obiektów abstrakcyjnych (np. kierunki na płaszczyźnie definiuje się jako zbiory prostych równoległych). Druga możliwość też bywa wykorzystywana w nauce. Zauważmy, że inna abstrakcyjna jednostka językowa, fonem, bywa definiowana albo jako zbiór swoich wariantów (alofonów). albo jako ich inwariant - zbiór cech dystynktywnych, odróżniających dany fonem od wszystkich innych fonemów danego języka i wspólnych dla jego wariantów. Co więcej, oba sposoby definiowania fonemu są zasadniczo równoważne.

Mnogościową definicję leksemu (leksem jako zbiór form wyrazowych) wprowadzają m.in. Saloni, Swidziński (1985). Definicję inwariantową (leksem jako pewien inwariant odpowiadających mu form) proponuje Kurkowska (1975), która utożsamia leksem z tematem fleksyjnym, a więc z częścią wspólną jego form wyrazowych. Jej propozycja natrafia jednak na wielorakie trudności. Przede wszystkim niektóre leksemy mają nie jeden temat, lecz kilka tematów obocznych, np. nog-a, nodz-e, rtóg-0, przy czym różnice między nimi bywają znaczne i mogą być nieregularne (np. dech-0 i tch u, iś-ć i szed-ł). Poza tym istnienie tzw. derywacji paradygmatycznej sprawia, że różne leksemy mogą mieć ten sam tcmal fleksyjny, a w każdym razie len sam materialny (ortograficzny lub fonetyczny) wykładnik tematu, np. fizyk-a —> fizyk-0, woźn-y -* woźn-a. Nie oznacza to, że definiowanie leksemu jako tematu fleksyjnego jest skazane na niepowodzenie. Niemniej jednak doprecyzowanie takiej definicji wymagałoby tyłu uściśleń i zastrzeżeń, że efekt byłby nieopłacalny, a sama definicja stałaby się mało /rozumiała. Dlatego w dalszym ciągu będziemy interpretować leksemy mnogoś-ciowo-jako zbiory form wyrazowych.

Mówiąc ściślej, definiujemy leksem jako maksymalny zbiór form wyrazowych tworzonych w sposób dostatecznie kategorialny oraz mających identyczne lub dostatecznie regularnie zróżnicowane cechy formalne (kształt) i funkcjonalne (gramatyczne, semantyczne i pragmatyczne). Definicja ta wymaga kilku słów komentarza. Zbiór form wyrazowych musi być maksymalny, gdyż w przeciwnym razie każdy podzbiór leksemu spełniałby pozostałe warunki definicji. Poszczególne lormy leksemu mają być identyczne co do kształtu bądź zróżnicowane regularnie -w przeciwnym razie nie bylibyśmy w stanie zapamiętać odmiany tysięcy leksemów. formy te mają być też identyczne lub regularnie zróżnicowane pod względem lunkcjonalnym - gramatycznym, znaczeniowym i pragmatycznym - w przeciwnym ia/ic bowiem nie umielibyśmy ich zinterpretować ani właściwie używać. Podajmy przykłady różnic funkcjonalnych zachodzących między formami jednego leksemu. l ormy mianownika rzeczowników mogą występować w funkcji podmiotu zdania i łączyć się z czasownikiem związkiem zgody, podczas gdy formy innych przypadków nie mają tej właściwości. Formy czasu teraźniejszego czasowników mają inne znaczenie niż formy czasu przeszłego i inne niż formy czasu przyszłego. I ormy typu chłopy, łotry, łajdaki różnią się pragmatycznie od form typu chłopi, łotrzy, łajdacy - używa się ich wprawdzie w tym samym znaczeniu, ale z inną mloncją i z innym wartościowaniem.

Mimo pewnej formalnej dyscypliny podana definicja leksemu nie wyznacza ostro granic leksemów, a to ze względu na dwukrotne użycie w niej płynnego •.(owa dostatecznie. Nie może być jednak inaczej, gdyż granice leksemów nie są ostre - różni autorzy prowadzą je w różny sposób, przy czym różnice dotyczą nie tylko poszczególnych leksemów, lecz całych ich klas (zob. 1.4). W związku z tym ii.r /a definicja określa nie tyle ścisłe kryterium podziału form wyrazowych na I. I si iny, ile ogólne zasady, którymi powinien się kierować językoznawca, chcący t iki podział skonstruować.

fifektywne wyróżnienie dużego zbioru leksemów nie jest zresztą możliwe w podręczniku gramatyki - odpowiednim miejscem na to jest słownik. Jest tak nie tylko dlatego, że w podręczniku gramatyki nie starczyłoby miejsca, ale przede wszystkim dlatego, że wyodrębnianie leksemów wymaga analizy ich znaczeń l podejmowania indywidualnych decyzji, gramatyk zaś ani nic zajmuje się szczegółowo znaczeniem, ani też nie interesuje się zasadniczo poszczególnymi icksemami. lecz klasami leksemów. Granica między gramatyką a słownikiem jest suma dość płynna (zob. np. Bańko 2001, rozdział 3), nic można więc formułować liilai sądów zbyt kategorycznych, Niemniej jednak sytuacja jest zasadniczo tuka.