49544 Wykłady z polskiej fleksji6

34 Podstawowe pojęcia paradygmaty ki fleksyjnej

2.12. Leksemy proste i złożone

Większość leksemów rozpatrywanych w podręcznikach gramatyki to takie, których przynajmniej jedna forma jest reprezentowana przez pojedyncze słowo, np. PIES, IŚĆ, MAŁY lub NAWET. Możemy je określić jako leksemy proste. Ich przeciwieństwem są leksemy złożone, których wszystkie formy odpowiadają ciągom co najmniej dwóch słów, np. KOŃSKIE ZALOTY, ZADZIERAĆ NOSA, ŚWIĘTEJ PAMIĘCI, NA OPAK, I TAK DALEJ. Wśród tych ostatnich, jak widać, znajdują się typowe związki frazeologiczne, a także jednostki zwykle nie rozpatrywane w słownikach frazeologicznych, np. idiomatyczne wyrażenia przyimkowe. Zgodnie z podaną definicją do leksemów złożonych należałoby zaliczyć też czasowniki nie używane bez cząstki j/d - bądź to w ogóle nie używane bez niej (np. BAĆ SIĘ), bądź też nie używane w danym znaczeniu (np. URODZIĆ SIĘ). Taka decyzja byłaby jednak sprzeczna zarówno z praktyką gramatyczną, jak i leksykograficzną, zauważmy bowiem, że jednostki takie, jak BAĆ SIĘ i URODZIĆ SIĘ, są powszechnie uważane właśnie za czasowniki, a niej zwroty czasownikowe, i że nie ma zwyczaju uwzględniać ich w słownikachl frazeologicznych. Być może powinniśmy więc zmodyfikować przytoczone wyżej definicje leksemów prostych i złożonych, aby zbliżyć ich zakres do praktyki.

Nie będziemy się jednak dłużej zatrzymywać nad tą kwestią, gdyż nie jesl naszym celem precyzyjne i zgodne z tradycją oddzielenie leksemów prostych oc złożonych. Chcemy jedynie zwrócić uwagę na pewną trudność teoretyczną, jaką dla opisu gramatycznego, a zwłaszcza fłeksyjnego, stwarzają leksemy mające charakter związków frazeologicznych.

Otóż z jednej strony frazeologizmy. jak się powszechnie zakłada, mają znaczenie globalne, czyli są znaczeniowo niepodzielne, z drugiej strony zaś ich struktura gramatyczna pozostaje zazwyczaj wyrazista. Pozwala to interpretować je na dwa sposoby, zależnie od potrzeb. Na przykład wyrażenie KOŃSKIE ZALOTY możemy opisywać całościowo jako złożony rzeczownik i charakteryzować je pot względem gramatycznym jako całość, nie wnikając w jego budowę (taka całościowi charakterystyka obejmowałaby m.in. fakt, że KOŃSKIE ZALOTY są rzeczownikiem mającym tylko liczbę mnogą). To samo wyrażenie możemy też podzielić na części: wskazać w nim przymiotnik i rzeczownik oraz skonstatować, że są one zgodne co do przypadka, liczby i rodzaju, a więc że odmieniają się tak, jakby całość miała znaczenie dosłowne. Tych dwóch interpretacji nie da się jednak pogodzić ze sobą, gdyż ogólnie przyjmowane definicje leksemu i formy wyrazowe nie dopuszczają sytuacji, w której forma wyrazowa (np. końskie zaloty) składałaby się z innych form wyrazowych (odpowiednio: końskie i zaloty).

Zbudowanie takiego modelu opisu językowego, który pozwalałby na nie-sprzeczną interpretację leksemów złożonych z uwzględnieniem ich dwoistej natury, jest kwestią przyszłości. Na razie gramatycy niewiele zainteresowania okazują związkom frazeologicznym, a badacze zajmujący się frazeologią niewiele uwagi poświęcają cechom gramatycznym takich związków, Można odnieść wrażenie ’ te podstawowe pojęcia opisu gramatycznego, takie jak forma wyrazowa, leksem i klasa gramatyczna (część mowy), zostały zbudowane na podstawie obserwacji mc frazeologicznych jednostek języka i dlatego nie sprawdzają się jako narzędzie interpretacji gramatycznej frazeologizmów. Choć więc twierdzi się, że leksem jest jednostką opisu słownikowego, wyrazem w sensie słownikowym itp., to w praktyce narzędzia wypracowane przez gramatyków okazują się niewystarczające w odniesieniu do ogromnej liczby jednostek słownikowych opisywanych w słownikach.

W lej sytuacji nie możemy w tej książce zrobić nic innego niż zaakceptować obecny stan rzeczy i w dalszym ciągu - podobnie jak autorzy innych gramatyk nie będziemy w zasadzie rozpatrywać leksemów złożonych. Czytelnik zainteresowany problemami z pogranicza gramatyki i frazeologii może sięgnąć po prace I rwie kiego (1976) i Saloniego (1983).

" nżnlcjsze terminy

• Moi/ jednostka tekstu rozpatrywana jako konkretny obiekt, zlokalizowany w przestrzeni

i czasie.

• g/iniplnrz - to samo, co okaz.

I vp icdnostka tekstu rozpatrywana niezależnie od jej lokalizacji w przestrzeni i czasie, .i więc jako zbiór okazów.

'•Inwo odcinek tekstu ograniczony odstępami lub znakami interpunkcyjnymi, rozpatrywany tylko ze względu na swój kształt, a więc bez uwzględnienia jego znaczenia i funkcji gi.mmtycznej. Może być okazem lub typem.

• ni miii wyrazowa - jednostka tekstu ujmowana w określonym znaczeniu i funkcji

guimatycznej, np. jako rzeczownik w określonym przypadku określonej liczby. Może byi okazem lub typem.

Im mu llck.syjna - każda z wielu form wyrazowych wyrazu odmiennego.

• 11< i iii abstrakcyjna jednostka systemu języka, reprezentowana w tekstach przez formy

wyrazowe. Odpowiada wyrazowi w sensie słownikowym. Mówiąc ściślej, leksem to maksymalny zbiór form wyrazowych tworzonych w sposób dostatecznie kategorialny oi a/ mających identyczne lub dostatecznie regularnie zróżnicowane cechy formalne (k ■ /lalt) i funkcjonalne (gramatyczne, semantyczne i pragmatyczne).

" u a/ hasłowy - początkowy fragment artykułu hasłowego w słowniku, wyróżniony np. |uz pogrubienie. Nie jest tożsamy z leksemem, ale zwykle jest tożsamy z formą kanoniczną Icksemu.

h uli ma Iii llcksyjna danej części mowy - podział zbioru jej form wyrazowych na klasy mające zazwyczaj niepuste przecięcie ze wszystkimi lub prawie wszystkimi leksemami

ii j części mowy. Klasy te nazywamy wartościami danej kategorii.

" •|iii|i zęilnc paradygmatyczne danej formy fleksyjnej - wartości jej kategorii fleksyjnych oraz Inne jej cechy gramatyczne (takie jak bezokolicznikowość lub imiesłowowość) pozwalające ją przeciwstawić wszystkim pozostałym formom tego samego leksemu z wyjątkiem co nujwyżej jej wariantów.

•'iHiMlyKinat leksemu podział zbioru jego form wyrazowych za pomocą przysługujących mu kategorii fleksyjnych, zwykle przedstawiany w postaci tabeli