65887 Wykłady z polskiej fleksji4

30 Podstawowe pojęcia paradygmatyki fleksyjnej

wariantywnymi lub wariantami (swobodnymi), gdyż nie różnią się znaczeniem ani funkcją gramatyczną i można ich używać zamiennie, przynajmniej dopóty, dopóki inne ich cechy są nieistotne. Warianty swobodne mogą się jednak różnić frekwencją, zakresem występowania, wartością stylistyczną lub oceną normatywną. Zilustrujmy różnice te kilkoma przykładami.

Formy profesorowie i profesorzy mogą być używane zamiennie, ale pierwsza z nich jest kilkadziesiąt razy częstsza od drugiej. Forma zaglądnąć jest zasadniczo równoważna formie zajrzeć, ale używa się jej przede wszystkim w Małopolsce. Forma grunta jest nie tylko rzadsza niż forma grunty, ale też w przeciwieństwie do niej jest przestarzała. Z trzech form wariantywnych przekonuje, przekonywa i *przekonywuje pierwsza jest neutralna, druga książkowa, a trzecia - mimo że dość częsta - jest uważana za niepoprawną.

Wariancja zwykle dotyczy tylko dwóch form; sytuacje, gdy obejmuje ona większą ich liczbę, są rzadsze (np. patrzyli, patrzeli, patrzali). Całkowicie równorzędne warianty są nieliczne - jeśli nie różnią się stylistycznie lub normatywnie, to zazwyczaj mają zdecydowanie różną frekwencję lub różny zakres Ćw. 11 występowania.

2.8. Synkretyzmy

Nie ma w polszczyźnie rzeczownika ani przymiotnika, który miałby wszystkie formy różne co do kształtu. Część form wygląda i brzmi identycznie, a różnią się tylko wartościami przysługujących im kategorii fleksyjnych. Formy takie nazywa się synkretycznymi. W podanym wyżej paradygmacie leksemu PIES (zob. tabela 2) synkretycznc są następujące formy: D lp i B Ip; Ms Ip i W lp; M lm, B Im i W lm. Liczba różnych co do kształtu form w czternastu klatkach lego paradygmatu wynosi więc 10.

Synkretyzmy mogą być seryjne (np. mianownik i wołacz lm rzeczowników) lub osobliwe (np. zastanie: Ciekaw był, czy zastanie ich w domu i Zastanie ich w domu było niepodobieństwem). Deklinacja polska jest pełna synkretyzmów. natomiast w koniugacji synkretyzmów jest mniej.

Maksymalna liczba form różnych co do kształtu w paradygmacie rzeczownika wynosi 12 (i to z uwzględnieniem opozycji form typu chłopi - chłopy). Taką liczbę form różnych ma np. rzeczownik KUPIEC: kupiec, kupca, kupcowi, kupcem, kupcu, kupcze, kupcy, kupce, kupców, kupcom, kupcami, kupcach. Maksymalny wynik dla przymiotników też wynosi 12 (bez uwzględnienia kategorii stopnia, ale po uwzględnieniu w paradygmacie osobnej klatki dla tzw. formy krótkiej, czyli predykatywnej, używanej głównie w funkcji orzecznika, np. wesół, godzien lub zdrów). Oto dwunastka różnych form przymiotnika ZDROWY: zdrowy, zdrów, zdrowego, zdrowemu, zdrowym, zdrowa, zdrowej, zdrową, zdrowe, zdrowi, zdrowych, zdrowymi. Podane liczby dotyczą leksemów nic mających form wariantywnych

Wariancja bowiem mogłaby „niezasłużenie” podnieść liczbę form różnych; np. przymiotnik POSPIESZNY, mający oboczne szeregi form: pośpieszny, pośpiesznego, pośpiesznemu... i pospieszny, pospiesznego, pospiesznemu..., obejmuje w sumie

formy - po łl w każdym szeregu.

Minimalna liczba form różnych wynosi 1 - taką liczbę form ma np. rzeczownik ATELIER i przymiotnik MINI. Ciekawe układy synkretyzmów przysługują i/t czownikom typu MUZEUM - wszystkie ich formy w liczbie pojedynczej są synkretyczne. Natomiast PESO ma formy synkretyczne w liczbie pojedynczej (we wszystkich przypadkach peso) i inne formy synkretyczne w liczbie mnogiej (we ws/ystkich przypadkach obocznie peso lub pesos). ( w

2.‘>. Neutralizacja i nienacechowanie

W wypadku form synkretycznych możemy mówić o neutralizacji opozycji llrf yjnych, np. pomiędzy dopełniaczem psa i biernikiem psa albo między i rliiwiiikicm i miejscownikiem liczby pojedynczej rzeczowników żeńskich, te Ih.wu iii formy zawsze wyglądają tak samo. Neutralizacja niekiedy obejmuje całą kategorię fleksyjną, mianowicie wtedy, gdy wszystkie opozycje wyznaczone przez u kategorię są zneutralizowane w jakimś zbiorze leksemów lub w jakiejś części |iiiiinlv)'matu. Na przykład rzeczowniki nijakie na -um, takie jak MUZEUM, mają /ni iiliiili/owaną kategorię przypadka w liczbie pojedynczej. Inny przykład: w czasie Iruii/nicjs/ym i przyszłym prostym czasowników zachodzi neutralizacja kategorii nul m|ii Żaden czasownik bowiem, z wyjątkiem POWINIEN i WINIEN, nie ma iii in/nyi li co do kształtu form rodzajowych, o ich rodzaju gramatycznym można / uli ni u innskować tylko na podstawie kontekstu lub sytuacji komunikacyjnej.

Wolno postawić pytanie, po co w ogóle myśleć o odmianie czasowników przez Mtil/ał u i /asie teraźniejszym i przyszłym prostym zamiast założyć po prostu, ż.c

i ..... w tym zakresie nieodmienne. Otóż przemawia za tym wzgląd na prostotę

i.piai kLutniowego. Skoro obowiązuje w polszczyźnie zasada, że podmiot I ni/ri /mit* mają ten sam rodzaj, co ewidentne jest w czasie przeszłym i przyszłym do/onym. to warto postulować, aby obowiązywała ona też w czasie teraźniejszym I pi/v./lym prostym zamiast wprowadzać wyjątki od niej. To uproszczenie po ultimie składni wymaga pewnej komplikacji po stronie fleksji, gdyż modelowy Imii ols rmai czasownika musi uwzględniać odmianę przez rodzaj tam, gdzie jej prawie nigdy nic widać.

t zym innym niż neutralizacja jest nienacechowanie. O ile formy czasu li i i/nicjs/cgo i przyszłego prostego są nacechowane ze względu na rodzaj, ale ich k i/inlt nic oddaje różnicy rodzajowej, o tyle np. bezokolicznik jest nienacechowany /i względu na czasownikowe kategorie czasu, trybu, osoby, liczby ani rodzaju. Innymi słowy: czasownik w czasie teraźniejszym i przyszłym prostym mu uli zróżnicowane formy odmiany, a bezokolicznik w ogóle się nie odmienia ze