DSC00836

ponowama „Ja" mówiącego w strukturze ulwom. WTłryce klasycyzmu — czy to opartej na wzorcach mówienia retorycznego, czy tet na poetyce rozważań filozoficzno-refleksyjnych — dążono zazwyczaj do nź-nadania wypowiedzi podmiotu (nawet jeśli ów pod. miot — jak w monologu retorycznym — bardzo wy. raztśde jawił się w utworze) walorów uogólnienia | powszechności, walorów doświadczenia ponadosobi-stego. Poezja sentymentalna, w której zinterioryzowa. ne zostały sygnalizowane wyżej przekonania poznaw-C2e i światopoglądowe, różnorodnymi środkami chciała sugerować jakby prywatność i jednostkowo w. doświadczeń, Jeśli nawet wiersz liryczny zawierał uogólnione opinie na temat świata, to zazwyczaj sugerował on, iż konstatacje takie są rezultatem osobistych przeżyć i sugestii. Tendencja ta była jednak skutecznie ograniczana m. in. przez dość wąską aferą zainteresowań poznawczych człowieka czułego, w poezji wyrażającą sią w konwencjonalizacji tematów i motywów. Dlatego też w większości przypadków poezja sentymentalna. — eksponując subiektywizm podmiotu ~ stawała sią domeną powtarzalności opisów tych samych doświadczeń wewnętrznych i mechanizmów psychologicznych. Wiodło to do daleko posuniętej typizacji bohatera lirycznego i uschematyzowania sytuacji, w jakich odbywał sią jego kontakt ze światem.

Pamiętając o tych konstatacjach generalnych, warto jednak zwrócić uwagą.na.momenty, w których panujące zasady realizowane były w sposób artystycznie najdojrzalszy. Działo sią tak w utworach, w których wypowiedź podmiotu stawała sią odblaskiem sytuacji jednostkowej, przeżytej i przemyślanej indywidualnie. W zakresie poetyckiego wyrazu przeżyć taki przypadek egzemplifikuje Duma Luiderdy Karpińskiego, która ukazuje proces emocjonalny zespalający uczucia

zmienne, dramatyczne, prowadzące do gwałtownych spięć i zwrotów, nie podporządkowane założonemu z góry schematowi przeżywania. Podmiot utworu rysuje się jako postać w pełni zindywidualizowana, dysponująca dość rozległą skalą emocjonalnych reakcji i doznań. Rezultaty takie osiągnięte zostały dzięki nawiązaniu do technik kompozycji pieśniowej, do wzorców staropolskiej poezji hidowo-mteszczaóskiej i wykorzystaniu możliwości liryki roli.

Odmienne zabiegi poetyckie służą lirycznej indywidualizacji wypowiedzi w dwóch utworach dość bliskich sobie w sferze motywów tematycznych i ogólnej tonacji: Powrocie z Warszawy na wieś Karpińskiego i Kiju krzywym Jasińskiego. W obu przypadkach diagnozy dotyczące sytuacji człowieka cnotliwego w kwiecie wartości pozornych (Karpiński: „[...] wszystkie godziny życia kupić chciano, / Żebym, wieczny niewolnik, nosił jarzmo czyje, / Zył cały komuś, a sam nie wiedział, że żyję”; Jasiński: „Ze nie byłeś jak insi, zostałeś wzgardzony. / Miałeś zaszczyt prawdziwy, lecz nader fatalny: / Najwięcej byłeś winny, żeś oryginalny”) są osadzone w skonkretyzowanej sytuacji lirycznego przeżywania. Sytuacja taka — szczególnie u Karpińskiego zarysowana z niema] sceniczną plastycznością — motywuje monolog rozwijający się na zasadzie przenikania uogólnionych rozmyślań i wzburzonych, gwałtownych deklaracji podmiotu, które przybierają formę pytań retorycznych, odpowiadających silnemu wzburzeniu emocjonalnemu. Aktualizacja wypowiedzi i eksponowanie zindywidualizowanej sytuacji podmiotu odbywały się także przez sięgnięcie do środków języka mówionego z właściwymi mu sposobami operowania intonacją i składnią, np. w pierwszych wersach sielanki Karpińskiego Do Justyny, O stateczności:

!«• 275