DSC01103 (10)

Nubłthe snaczcnic dla obrazu Paryża w Lalce ma i to, że niedawno Francuzi ponieśli druzgocącą klęskę pod Sedanem, utracili Alzację i I Lotaryngię, miliardy franków ^kontrybucja) i pozycję mocarstwa poli-l4ycincgo. Pamiętają o tym i Prusaków nie lubią. Ale zamiast liczyć na współczucie i pomoc Europy, która płakała nad nimi, zamiast gotować się do rewanżu militarnego, a z innymi sprawami czekać na szczęśliwy dzień orężnego zwycięstwa, zakasali rękawy, zawiesili walki wewnętrzne-i om na pohi cywilizacyjnym prędko odrobili straty. Paryż, siedem lat temu zrujnowany, znów staje się centrum świata (nasi pozytywiści Imeamwałi wystawę powszechną jako sukces przeorientowania się Francuzów na pracę organiczną).

Mocnym akordem paryskiej utopii Prusa jest ukochany przezeń-i < nie od Supińskiego czy Milla pożyczany (choć niesprzeczny z ich stylem ! myślenia) - pomysł rewelacyjnego wynalazku, który przeobrazi świat 1 pod wmSSEem, żć dostanie się w powołane ręce, w ręce ludzi L^a^gMTjtir"PBmysl ten pieścił pisarz już przed Lalką, projektując I powieść pt. Stawa, myślał o nim po napisaniu Lalki, a nie spełniwszy ! zamiaru, wykorzystał 1 w innej już postaci - swoje przekonanie o donio-I słośd nutki w Faraonie. Zlokalizowanie epokowego odkrycia w Paryżu właśnie nie było przypadkowe. Pisarz sądził, że względy prawdopodobieństwa wymagają, by to nie było w Warszawie, gdzie nie ma zaplecza (laboratoriów, ruchu umysłowego) i tradycji tego rodzaju badań.

Nie jest w tym porządku istotne, że z punktu widzenia fizyki | wynalazek Geista należy do pomysłów kompletnie fantastycznych.

Istotne natomiast jest zlokalizowanie zdarzenia, które symbolizuje szansę | widkkgo przełomu w dziejach ludzkości, nadzieję spełnienia marzeń o j łogfjt.przestworza, o przekroczeniu ziemskich ograniczeń - w obrazie <^względnie zasobnego i dobrze funkcjonującego społeczeństwa. Nieważne, że Geist bicduje - to przecież jego dobrowolny wybór: mógłby być milionerem, gdyby chciał. I nieważne, że go nie uznają członkowie abtai-to los wszystkich wielkich ludzi, którzy są rewelatorami nowych prawd W planie ideowym powieści przemawiać ma to, że Geist <■ je* moili wy w mieście i kraju rozwiniętym, bogatym i pracowitym. 1 Takim, w którym I jak to zauważa Wokulski - nie marnuje się żadna

praca: „każde pokolenie oddaje swoim następcom najświetniejsze dzielą poprzedników, dopełniając je własnym dorobkiem” (t. 11, rozdz. 111). 1 takim jeszcze, w którym praca duchowa, umysłowa, nie oddziela się przekopami od postępu materialnego.    .---^

Ważnym rysem Paryża jest pogoda i grzeczność jego mieszkańców. 1 [ rzeczowa życzliwość wzajemna ludzi dla siebie. Wokulski parę razy 1 zwraca na to uwagę i zastanawia się nad tym. 1 dochodzi do wniosku, że oddaje ona samopoczucie społeczeństwa wolnego od feudalnych przesądów, nawykłego do podziału usług i nastawionego na profity z zadowolenia klienta.

Realistyczna utopia Paryża (dla realistycznego efektu zbyt już zatłoczona detalami topograficznymi) pełni w Lalce funkcję wzoru społeczeństwa możliwego do zorganizowania u nas. Nie jest to społe-'c^enstwtr idealne - są tu ~grzesznicy: oszuści, naciągacze, złodzieje kieszonkowi — ale .obraz etyczny Paryża prezentuje się korzystniej niż obtaz Warszawy. Jest to miasto optymalne. Czynnik zaś niezawisłości państwowej nie ma w tym obrazie widocznego znaczenia. Nie sprzeczało się to z koncepcją Supińskiego i jego nauką ekonomiczną. Supiński przejął od romantyków przeciwstawienie narodu - państwu. Sądził, że dla powstawania zasobu społecznego czynnik niepodległości państwowej ma znaczenie drugorzędne. Podawał przykład Szkotów, którzy-pisał - potrafili wydobyć się z zacofania, choć okoliczności polityczne im nie sprzyjały i dotąd nie mają własnego państwa. Sytuacją najkorzystniejszą w systemie „gospodarstwa społecznego” - pouczał - byłoby istnienie państwa narodowego, ale postulatu takiego państwa nie wolno przemieniać w usprawiedliwianie zaniedbań cywilizacyjnych, tym bardziej, że bez dobrego „gospodarstwa” nie ma co myśleć o odzyskaniu niepodległości, a nawet samemu istnieniu narodu zagraża niebezpieczeństwo. W ten sposób romantyczne przeciwstawienie narodu i państwa nabierało tu treści polemicznej w stosunku do romantycznej tradycji myślenia kategoriami prymatu polityki. Prus - jak wiemy - też traktował tę tradycję krytycznie.

^utopiach - zasowskiej i paryskiej - pomieściftę szczyptę optymizmu, która wraz z moralnym przesłaniem o wartości pracy i cierpienia