DSC00987

LXXXVIII 1’AKODIA 1 PASOŻYTNICTWO PARODIA I PASOZYTNICTWO LXXXIX !

w których wyrażane bywały uczucia, losy i wydarz*, nia. Więcej: skoro bohaterowie pragną własne żyfcjjj zmienić w dzieło sztuki, cóż prostszego i konieczniej. szego zarazem, jak sięgnąć po istniejące już artysty®, ne wzory? Mają przecież gotowe już schematy, o jaki* łatwo się oprzeć, już opracowane typy ludzkie, jjjj dostępne słownictwa i style dialogu! Witkacy sięga więc: bez skrupułów po ukształtowane już składniki istnie, jącego teatru, powieści, dramaturgii lub nawet historii, aby je po swojemu obrobić i przemodelować.

„Pasożytnictwo” Witkacego objawia się na kilku poziomach. Sztuka — jako całość — może opierać się na już napisanej, jak W małym dworku na W małp domku Rittnera. Gdzie indziej zjawia się zapożyczony motyw, którym pisarz posługuje się jak trampoliną, najczęściej sytuacyjną. Tak więc Janulka zawdzięcza coś Konradowi Wallenrodowi i sporo — powieści Ber- i natowicza, Matka — Upiorom Ibsena. Nawet w Turmy rze Mózgowiczu i Niepodległości trójkątów błąkają się i echa Conrada. Mogą również pojawiać się postacie z literatury lub historii, jak Ryszard III lub Juliusz 11. Jest to o tyle zrozumiałe, że cały teatr Witkacego jest stale czymś w rodzaju wykładu o dziwności istnienia, intelektualnym rozważaniem, gdzie przykłady mogą być zaczerpnięte z całej erudycji autora. Witkacy powołuje się — na tej samej zasadzie — na swoich znajomych i przyjaciół, na artystów i filozofów współczesnych, na siebie jako człowieka wreszcie.

Wszystkie te zależności funkcjonują albo jako cytaty, albo też jako analogie wątków i sytuacji. Z tradycji pochodzą również często odezwania bohaterów, który® Witkacy świadomie każe brzmieć jako mowie zapoży- ! czonej. Wszystkie postacie Witkacego mówią to samo, i co nie znaczy jednak, aby zawsze mówiły to samo: ,

różnica zależy od problemu czy sytuacji, nie od swoistości (charakterystyczności) postaci. W stylistyce replik witkiewiczowskich można wyróżnić przynajmniej pięć warstw, przy czym wszystkie wydają się — choćby częściowo — zaczerpnięte z literackiego lamusa. Oryginalny jest w tym koktajlu melanż, nie składniki...

Jest więc najpierw styl „telegraficzny”, którym postacie błyskawicznie charakteryzują lub przemieniają rzeczywistość. Przypomina to wskazówki reżyserskie, które wspomagają tylko wyobraźnię postaci, w okamgnieniu przedstawiających fakty i rzeczy:

DEMUR do Wścieklicy

Pan pozwoli, że się przedstawię: jestem Anabazys Demur. Byłem ambasadorem na San Domingo. Obecnie po pięciu latach pracy przyjechałem do kraju. Klimat zniszczył mi zdrowie. Black water fever. Czarna febra. Obejmuję sekcję MSZ¹.

Dalej styl brukowego melodramatu — albo też napisów filmowych z epoki — którym bohaterowie załatwiają często sprawy sercowe, sygnalizując zarazem, jak są nieistotne i zagrane:

ANETA

Daj mu spokój. Naprawdę dla niego wszystko się skończyło. Ale nie dla ciebie. Bądź silnym. Wszystko jeszcze jest przed tobą.

Całuje go w usta

Kocham cię. Teraz nic już nie ma między nami^!.

Następnie — stosunkowo precyzyjne rozważania światopoglądowe, czasem niechlujne lub skrótowe, lecz dlatego tylko, że adresowane do ludzi inteligentnych, chwytających myśl w pół słowa:

1

Jan Maciej Karol Wścieklica, D2, s. 238.

’ W małym dworku, s. 118.