DSC02403 (7)

XI*

HISTORIA ŚLIMAKA

nych powieściach autorki Dewajtisa Marii Rodziewiczówny wreszcie w Rocie Konopnickiej, gdzie ludowe odczucie świata nabierze mocy manifestu patriotycznego.

Funkcjonowanie mitu w Placówce tłumaczy także ^szczęśliwe” zakończenie powieści, budzące tyle sprzeciwu krytyków i historyków literatury. W powszechnym przekonaniu pojawienie się i pomoc Jojny Niedoperza i proboszcza w krytycznej dla Ślimaka chwili, ugoda z Grzybem i całą wsią, korzystna transakcja matrymonialna, a więc nagromadzenie tak wielu szczęśliwych przypadków — nie wypływa logicznie z przebiegu wydarzeń i podważa zasady determinizmu obowiązującego realistów. Ale powieściowe realia nie powinny mieć większego znaczenia przy interpretacji wydarzeń. Ślimakowi mógł pomóc zamiast proboszcza Grochowski lub ktokolwiek inny, mógł też on sam podźwignąć się z upadku i depresji. Wszystko jednak musiało zakończyć się mniej lub bardziej pomyślnie, bowiem bohater, zobowiązany przysięgą, wewnętrznie przekonany o niemożności moralnego sprzeniewierzenia się świętemu obowiązkowi, nie sprzeda ziemi za żadną cenę i pośrednio zmusi Niemców, uwikłanych w niefortunne powiązania finansowe, do opuszczenia okolicy. Zyska tym samym uznanie i poparcie wsi, również zainteresowanej eksmisją kolonistów. A że zbratanie się ze wsią sfinalizowane zostało ożenkiem z Gawędziną, który to ożenek zresztą służył bohaterowi nie najlepiej, to już sprawa nie realizmu, ale poczucia dobrego humoru pisarza.

A swoją drogą Placówka stała się dzięki powadze mitu i Jago zdolności do budzenia nadziei i potęgowania siły narado powieścią „tendencyjną” i „krzepiącą”, jak drukowa-

równocześnie, kształtująca inne postawy i wartości ¹— Trylogia Henryka Sienkiewicza.

STRUKTURA FABULARNA

XLI

IV. MORFOLOGIA POWIEŚCI REALISTYCZNEJ

Długoletnie próby i doświadczenia pisarskie realistów poprzedzające powstanie dojrzałych powieści wynikały z potrzeby opanowania technik i form literackich nie stosowanych w dotychczasowych odmianach tego gatunku, z konieczności pokonania nieprzydatnych do nowych potrzeb tradycji i odrzucenia przestarzałych konwencji. Pisarze mieli świadomość, że powieść realistyczna jest nowym typem pisarstwa, że większość chwytów artystycznych wykształca się w opozycji do poetyk zastanych. W szczególności idzie o opozycję do żywych jeszcze i stosowanych przez drugorzędnych pisarzy kanonów powieści przygodowej, dydaktycznej i satyrycznej.

Prus nie tworzył wprawdzie utworów tendencyjnych (dydaktycznych), ale, jak wiadomo, wypróbowywał nośność technik powieści tajemnic, a w humoreskach zbliżał się do ujęć satyrycznych. Usiłował jednak, na gruncie nowelistyki i szkiców powieściowych, wyjść poza te konwencje, wprowadzać elementy realizmu, a gdy pierwsze doświadczenia okazały się nader pomyślne — przystąpił do pisania Placówki, poddając ją całkowicie rygorom nowej poetyki.

Struktura fabularna. W zamyśle Prusa Placówka miała należeć do powieści odpowiadających na „wielkie pytania epoki”. Znaczy to, że autor podejmuje w niej istotny problem społeczny, zagadnienie nurtujące jego współczesnych.

Właśnie tematem powieści realistycznej jest problem społeczny³¹, a nie np. przygody obieżyświata wędrującego po kraju, dzieje wielkiej miłości, intryga kryminalna, historia rozbójników. Realiści nie zamierzali też, jak twórcy

⁹¹ A. Martuszewska, Poetyka polskiej powieści, op. cif., s. 193—194.