DSC01027

wistości. Jak pisał Peirce, przywoływany przez Lćvł-Straussa, „znak |.„] zastępuje coś innego pod jakimś względem", Lóvł--Strauss interesuje się udziałem procesów poznawczych w przeżyciu estetycznym. Widz porównuje model artystyczny z własnym doświadczeniem przedmiotu, zastanawiając się równocześnie nad innymi możliwościami modelowania tego samego wzoru. Modal-ność ujęć i sensów jest jedną z podstawowych cech działań artystycznych; prowadzi do wieloznaczności dzieła, aktywizuje postawę odbiorcy, zmusza do intelektualnej współpracy z twórcą.

Umberto Bco opisał ten fenomen za pomocą teorii informacji. Przedmiot artystyczny, przekazując dany model rzeczywistości, nie tyle zawiesza możliwość innych ujęć, co wskazuje na semantyczną poliwalentność przedmiotu. Burzy w ten sposób utarte wi- _f dzenie świata. Sztuka „otwiera" przedmiot na rozmaite punkty widzenia, wzbogaca go informacyjnie. Wiąże się to z otwartością samej struktury artystycznej, która — analogicznie — może być ujmowana odmiennie w różnych aktach odbioru¹*.

3

Teoria modelowania artystycznego została wypracowana na materiale sztuk plastycznych, w odniesieniu do ich figuratywnej odmiany. Lóvi-Strauss zakłada, że w tym typie znaków artystycznych zachodzi naturalna motywacja między elementem znaczącym i znaczonym. Łotman stwierdzał, że struktury takie mają charakter lkonlczny. W Interpretacji malarstwa i rzeźby teza taka nie jest nowością. Semiotycy zastosowali ją jednak i do literatury.

Sugestie do takiego badania poezji można znaleźć już w pra-ach Jakobsona. Badacz ten pisze, że struktury łkonlczne to tale znaki, w których „relacja elementu znaczonego do znaczące-o opiera się na zasadzie podobieństwa"¹⁷. Jakobson swoiście nterpretował Pelrce'owską kategorię ikonu: twórca semiotyki 6wil o podobieństwie znaku i obiektu, a nie o relacji podo-tóstwa wewnątrz elementów znaku. Różnice w pojmowaniu mu doprowadziły do odmiennych ujęć problemu ikonlczności zatory. Pierwsze znamy z projektu „poetyki lingwistycznej".

Stwierdzając za de Sauisure'm, te znaki języka naturalnego znają charakter arbitralny i systemowy, Jakobson bada typy operacji artystycznych, które wprowadzają wtórną motywacją między konwencjonalnie przyporządkowanymi elementami językowego tworzywa poezji. Zabiegi te opierają się na zjawisku pora-lelizmu. W jednym z ostatnich artykułów Jakobson skłonny jest uznać paralelizm za odmianę ikoniczności. Proponuje uzupełnienie klasyfikacji znaków Peirce'a o typ czwarty: chwyt artystyczny (artifice), który zbliżony jest do ikonu ze względu na rządzącą nim zasadę podobieństwa. „Paralelizm jako charakterystyczna cecha każdego chwytu artystycznego jest operacją odnoszącą pewien fakt semiotyczny do innego, ekwiwalentnego mu w obrębie tego samego kontekstu, również wtedy, gdy samo odniesienie pozostaje tylko domyślne, eliptyczne"*⁸.

Motywację między elementami znaczącymi i znaczonymi w wierszu najlepiej ukazywał Jakobson na poziomie fonologicz-nym i morfologicznym, gdzie powtarzające się figury dźwiękowe, poetyckie etymologie, rym, paralelizm syntaktyczny wyzwalają intencje semantyczne niezależne od referencji poszczególnych słów. Semantyka utworu kształtuje się jako zjawisko wewnątrz-językowe, podobieństwo w obrębie elementów znaczących sugeruje podobieństwo znaczeń. Nie chodzi tu jednak o podobieństwo znaków do obiektów.

Inna możliwość ikoniczności kryje się w składniowej organizacji wypowiedzi, gdzie np. szyk parataktyczny odtwarzałby niezależność zdarzeń, a ugrupowanie czasowników —• następstwo działań. Maria Renata Mayenowa stwierdza, że „...o ile leksyka (repertuar morfemów) składa się z jednostek arbitralnych,

0    tyle konstrukcje gramatyczne wprowadzają pewien «porządek», pewne elementy częściowej motywacji znaku"⁸¹. Zawsze jednak będzie to motywacja niepełna, zaledwie sugestia ikoniczności, tak jak może się ona przejawiać za pomocą konwencjonalnych znaków i reguł języka, dedukcja ma tu o wiele większy, aniżeli w sztukach plastycznych, wymiar.

Rozważania semiotyków dowodzą, że problem podobieństwa

1    naśladowania rzeczywistości w literaturze jest bardziej skomplikowany, niż się to wydawało teoretykom realizmu. Czy jednak jest nierozwiązywalny? Semiotyka wykazała, że nie można opt-

247