DSC02459 (4)

wiedź na pytanie: na ile silny był w dziewiętnastowiecznej Polsce związek pomiędzy wyraziście odrębnym wyglądem większości Żydów a funkcjonującymi wówczas stereotypami na ich temat, nie jest - rzecz jasna - możliwa w ramach niniejszej pracy. Można jednak bez większego ryzyka błędu stwierdzić, że odrębność wyglądu - choć nie tylko wyglądu - podtrzymywała stereotypy i wraz z nimi przyczyniała się do kształtowania i utrwalania poczucia obcości.

W moim przekonaniu owo poczucie podtrzymują nie tylko stereotypy negatywne, ale i - może paradoksalnie - pozytywne. Prus w swych opiniach na temat Żydów wielokrotnie posługuje się i jednymi, i drugimi. Obok obszernie omówionego powyżej tekstu z 1886 roku, spotykamy i inne wyraziste przykłady stereotypowego widzenia problemu przez pisarza. Może najpełniej skłonność ta ujawnia się w przywoływanej już uprzednio wyimaginowanej scenie na wyspie, na której znaleźli się nagle przedstawiciele różnych nacji, obdarzeni stereotypowymi wadami i zaletami. Stereotypowy Żyd w tej scence zredukowany jest do roli lichwiarza.

O negatywnych stereotypach związanych ze społeczno-ekonomiczną aktywnością Żydów była mowa wcześniej. Prus skłonny jest im przypisywać i inne cechy ujemne. Cytowałam już zdanie, w którym z pojęciem żydostwa łączył ciemnotę, pychę, separatyzm, próżniactwo i wyzysk. Pamiętając o niejednoznaczności owego tekstu, sporządzony tam katalog stereotypowych wad żydowskich uzupełnić można jeszcze o bierność i asekuracyjność⁵⁸⁰ oraz tchórzostwo, a ściślej brak chęci do służby wojskowej³*¹.

Może częściej niż do stereotypowych wad odwołuje się Prus do stereotypowych zalet Żydów, takich jak oszczędność³⁸², rozsądek i zapobiegliwość³⁸³, wybitne uzdolnienia umysłowe³⁸⁴ czy żydowska solidarność³⁸⁵. Ciekawym, choć zupełnie innego rodzaju stereotypem, który daje znać o sobie w wypowiedziach Prusa, jest ponadto opinia na temat wyjątkowej urody Żydówek³⁸⁶. Pod koniec

^3M „Niwa”, t. 7, nr 11 z I czerwca 1875, [w:] Kroniki, t. 1, cz. 2, s. 218.

^3,1 „Kurier Warszawski”, nr 177a z 15 lipca 1883, [w:] Kroniki, t. 6, s. 169-170. Stereotyp ten funkcjonował pomimo tego, te Żydzi - także ortodoksyjni - w wojsku się znajdowali, o czym świadczą choćby wypowiedzi samego Prusa; por. na przykład „Kurier Warszawski”, nr 295 z 25 października 1885, [w:] Kroniki, t. 8, s. 190--191; B. Prus, Echa muzyczne, [w;] Pisma, t. 6, s. 104-119.

³⁸²    „Kurier Warszawski”, nr 96b z 8 kwietnia 1885, [w:] Kroniki, t. 8, s. 85.

^}tl „Kurier Codzienny”, nr 124 z 6 maja 1900, [w:] Kroniki, t. 16, s. 450-452.

³⁸⁴ „Kurier Warszawski”, nr 72 z 31 marca 1877, [w:] Kroniki, t. 3, s. 79.

³⁸³    „Kurier Warszawski”, nr 295 z 25 października 1885, [w:] Kroniki, t. 8, s. 190.

³⁸⁶ „Kurier Warszawski”, nr 31 z 8 lutego 1879, [w:] Kromki, t. 4, s. 28; „Kurier Warszawski”, nr 128 z 12 czerwca 1880, [w:] Kroniki, t. 4, s. 357; B. Prus, Kartki z podróży [Kraków], cz. 3, [w:] Pisma, t, 27, s. 172. W ostatnim z wymienionych tu tekstów odwołuje się pisarz do legendy o Esterce; por. Ch. Shmeruk, Legenda o Esterce w literaturze jidysz i polskiej. Studium z dziedziny wzajemnych stosunków dwóch kultur i tradycji, tłum. M. Adamczyk-Garbowska, Warszawa 2000. Na marginesie można odnotować,

życia pisarz skreślił zdanie, które jest wręcz peanem na cześć żydowskich zalet: „Żydzi pomimo tysiącznych szykan i ucisków w całym świecie zajmują stanowiska uprzywilejowane dzięki nie tylko swoim wysokim zdolnościom umysłowym, ale dzięki silnym, wyrobionym charakterom"¹¹⁷. Warto odnotować, że nieraz stereotypy pozytywne stoją w sprzeczności z negatywnymi. Tak jest na przykład w kapitalnej, zapewne wyimaginowanej opowiastce o Żyd/ic-ziemia-ninie, jak go nazywa sam felietonista. Człowiek ten, gospodarujący „na pruskim pograniczu”, kierując się stereotypowym żydowskim rozsądkiem i zapobiegliwością, dbał nie tylko o zbiory, ale i o pracujących u niego ludzi, dzięki czemu -w przeciwieństwie do swych polskich sąsiadów - nie nękała go plaga emigracji służby do Prus. Opis tego, jak ów roztropny gospodarz traktował swych pracowników, żadną miarą nic przystaje do stereotypu żydowskiego wyzysku.

W historyjce tej na specjalną uwagę zasługuje przeciwstawienie rozsądnego gospodarowania Żyda - nic tak rozsądnym polskim ziemianom. Strategią kontrastowania żydowskich (czasem i niemieckich) zalet z polskimi wadami pisarz posługuje się chętnie³⁸*. Oczywiście, i polskie wady są mocno zestcreoty-pizowanc. W publicystyce Prusa nieustannie powracają takie cechy typowe szczególnie dla polskiej szlachty i arystokracji, jak jej pogarda dla pracy³ , rozrzutność i lekkomyślność, przejawiające się w zamiłowaniu do kart, koni wyścigowych, jałowych podróży, zbytku i rozpusty³’⁰, a także brak poważniejszych zainteresowań intelektualnych wypartych przez romanse, teatr i bale”¹.

Strategię przeciwstawienia podejmuje Prus już jako początkujący felietonista, pisząc w 1875 roku: „Im bardziej przypatruję się naszemu społeczeństwu, tym więcej przekonywam się, że opłakany jego stan finansowy zawdzięczać należy nie żydowskiej chciwości, ale arcychrześcijańskiemu niedołęstwu. Kto na pierwsze wyłącznie kładzie nacisk, ten tumani ogół i krzywdzi go podwójnie: zasłania mu bowiem przed oczyma i wady połowy chrześcijańskiej, i przymioty

że wspomniana wypowiedź Prusa nie została w pracy Shmeruka dostrzeżona. Stereotyp seksualnej atrakcyjności Żydówek obecny jest także w literaturze polskiej XIX i początków XX wieku; zob. B. Umińska, Postać z cieniem. Portrety Żydówek w polskiej literaturze, Warszawa 2001, zwłaszcza rozdział Piękna Żydówka, s. 85-95. Warto dodać, że podobny stereotyp pojawia się także w literaturze jidysz, tyle tylko, że jest on w znamienny sposób odwrócony. Tutaj wcieleniem seksualnej atrakcyjności, której Żydom z trudem przychodzi się opierać, jest polska szlachcianka; por. I. Barta), The „porets" and the „arendar": the depiction of Poles in Jewish literaturę, „The Polish Review”, vol. 32 (1987), no. 4, s. 309.

³⁸⁷    „Tygodnik Ilustrowany”, nr 21 z 23 maja 1908, [w:] Kroniki, t. 19, s. 324.

³⁸⁸    Na przykład „Kurier Warszawski”, nr 289 z 4 listopada 1883, [w:] Kroniki, t. 6, s. 225-227; „Kurier Codzienny”, nr 36 z 5 lutego 1899, [w:] Kroniki, t. 16, s. 44-52, a także B. Prus, Przemiany, [w:] Pisma, t. 26, s. 186.

³⁸⁹    „Kurier Codzienny”, nr 15 z 15 stycznia 1891, [w:] Kroniki, 1.13, s. 8.

³⁹⁰    „Tygodnik Ilustrowany”, nr 46 z 13 listopada 1900, [w:] Kroniki, t. 20, s. 151.

³⁹¹    „Kurier Codzienny”, nr 350 z 18 grudnia 1888, [w:] Kroniki, t. 11, s. 261.