DSC02426

• JW/M LtchaAski •

Asnyk osiadł na stale w Galicji. Był więc w pewnym stopniu wygnańcem, bo nie wrócił już nigdy do swego rodzinnego Kalisza, ale zyskał za to swobodę działania, niedostępną ani dla mieszkańców Królestwa, jak Faleń¹ ski czy Gamulicki, ani też dla emigrantów, jak Norwid czy Lenartowicz. Cenzura austriacka była mniej dokuczliwa niż rosyjska, a poza tym warunki życia w Galicji umożliwiały w dość rozległym zakresie pracę polityczną, społeczną, oświatową. Stwarzało to szanse rozwinięcia aktywności obywatelskiej, ale w pewnym stopniu ograniczało niezależność pisarza. Faleński, nie znajdujący oddźwięku w ówczesnym warszawskim partykułarzu, rozgoryczony i stetryczały, męczył się rozpaczliwie w przymusowej bezczynności i osamotnieniu, wydawał własnym sumptem książki niemal nie zauważane ani przez krytykę, ani przez publiczność, tworzył za to zgodnie ze swoimi upodobaniami, nie ulegając dyktatowi okoliczności zewnętrznych. W innej zupełnie sytuacji znalazł się Asnyk: działacz, człowiek na świeczniku, wpływający swoją pracą dziennikarską oraz obywatelsko-organizacyj-ną na kształtowanie się opinii społecznej, ale zmuszony zarazem do liczenia się z nią, z różnych stron obserwowany i krytykowany, pozostający stale pod presją różnorodnych wymagań i sugestii, wplątany w grę krzyżujących się i ścierających tendencji.

A nie chodziło tu tylko o drobne aktualnostki prowincjonalnej polityki galicyjskiej i ówczesnego życia towarzyskiego w bliskim poecie środowisku. Chodziło również o zajęcie stanowiska wobec ważnych z punktu widzenia życia zbiorowego koncepcji politycznych, społecznych, filozoficznych, kulturowych. W przeciwieństwie do wielkich toby szerszego rozwinięcia. Tutaj mogłem je tylko zarysować bardzo ogólnie, koncentrując uwagę głównie na sprawach poe-jrji (a i nazwiska poetów przytoczone są tu przykładowo — dla zaznaczenia zjawisk najbardziej reprezentacyjnych i głównych Hn« rozwojowych).

samotników reprezentujących ten sam kierunek twórczy nie mógł on ignorować tych czy innych zjawisk bieżącej chwili ani też zajmować wobec nich stanowiska wyznaczonego własnymi tylko skłonnościami i upodobaniami. Jego sytuacja narzucała mu rolę barda narodowego, reprezentanta świadomości i sumienia społeczeństwa. Stąd owe tony dydaktyczne, stąd momenty wierszowanej publicystyki, na które wskazuje się, aby pognębić Asnyka.

Kiedy jednak zapoznamy się dokładniej z jego liryką, dojdziemy do wniosku, że miejsc artystycznie martwych jest u niego daleko mniej, niż twierdzą zapamiętali asny-kożercy. To po pierwsze. Po drugie: stwierdzimy, iż twórczość ta jest świadectwem ogromnego wysiłku intelektu i wyobraźni dążących do owładnięcia i przyswojenia charakterystycznych dla epoki tendencji myślowych i artystycznych. I — co ważniejsze — kieruje Asnykiem nie snobistyczna łapczywość na modne aktualnie nowostki, lecz ambicja sumującej syntezy. Nie tylko rezygnuje on z kontynuowania wieszczej postawy romantyków, ale pragnie wcielić w swoje słowo samowiedzę epoki.

Próbą realizacji tego założenia jest cykl Nad głębiami, cykl, o którym mówi Folkierski, że „należy do najpiękniejszych polskich sonetów, a już niewątpliwie nie posiada język polski piękniejszych sonetów filozoficznych” •. Filozoficznych w ścisłym rozumieniu, a nie tylko refleksyjnych, ponieważ „poeta jest tu wielce oszczędny w obrazowaniu. Pojęcie działa tu swą mocą własną i napełnia 14-ścienne naczynie swą mocną wonią, tęgą jak woń dobrego wina.”¹⁰ Pojęcie zostaje potraktowane jako podstawowy budulec utworu. Nie chodzi o „opiewanie" gotowego systemu filozoficznego (jak to np. robi Lemański w Tao), ale o eksperyment daleko zuchwalszy i ryzykow-niejszy: przetworzyć w poezję sumę przemyśleń ucznia romantyków wyposażonego w wiedzę pozytywistów i filozofującego w stylu ówczesnego scjentyzmu, stworzyć ¹

XXVII

1

W. Folkierski: Sonet polski, Kraków 1925, s. 179.

» Ib., 8. 160.