DSC02464 (4)

Meisdsa Przywołanie tego czasu ma szczególne znaczenie. Okres powstania styczniowego i lat bezpośrednio poprzedzających jego wybuch był bowiem wyjątkowy w dziejach stosunków społeczności polskiej i żydowskiej na ziemiach polskich. Już w 1861 roku, podczas fali wystąpień antyrosyjskich w Królestwie, część Żydów poparła żądania Polaków. Nastąpił czas zbratania się obu społeczności, wyrażającego się między innymi zniesieniem zakazu wstępowania rzemieślników żydowskich do cechów, objęciem polskich i żydowskich handlowców wspólną listą Zgromadzenia Kupców^{1 2 3}, a zwłaszcza udziałem, ramię w ramię, członków obu społeczności w manifestacjach ulicznych. Pojedynczy Żydzi wzięli także udział w powstaniu styczniowym. Ta wyjątkowa sytuacja znalazła odbicie w używanym wówczas, nobilitującym określeniu: „Polak wyznania mojżeszowego" ,

Lala te zaważyły w sposób zdecydowany na postawie pisarza wobec sprawy żydowskiej IJznal on, że żydzi poprzez swój udział w powstaniu uczciwie wywalczyli edykl emancypacyjny, i choć w praktyce przyznano im prawa jedynie na papierze, to dla Prusa sam akt miał niebagatelne znaczenie⁴. Patriotyzm Żydów z lat sześćdziesiątych sial się dla niego dowodem ich postępującej asymilacji. W powstańczym patriotyzmie Żydów widział nic tylko wspólnotę losów obu narodów mit len był kontynuacją poglądów pojawiających się w polskim romantyzmie, ale bacznym okiem pozytywisty dostrzegł w owej wspólnocie znamiona polsko-żydowskiej „organicznej całości" społecznej. Pierwszy raz wskazuje na to zjawisko w 1876 roku w sposób, w którym znać już wpływ koncepcji Spencera⁵. W jednej ze swych najobszerniejszych kronik na tematy żydowskie Prus pisze: Jako pewnik przyjąć należy fakt, że Żydzi i chrześcijanie stanowią jedną całoić, są elementami jedoeg mogą się obejść bez nas, my bez nieb wyrażonemu w ostatnim zdaniu Prus pozostanie wiemy do końca życia, bez względu na zmianę stosunku do samej asymilacji.

Lata dziewięćdziesiąte unaoczniają w publicystyce Prusa rozczarowanie brakiem udziału mas żydowskich w procesie asymibcji, choć i dlamcbpffibłjey-sta próbował znaleźć miejsce w społeczeństwie. Nie zgadzał się z opinią lana Jeleńskiego, zawartą w rozprawie pod tytułem Narada z Kubą, jakby sobie radzić bez Żydów¹, wedle której należałoby masy żydowskie wykluczyć z polskiego życia i społeczeństwa. Prusa w rozprawie Jeleńskiego radia tendencja do zaogniania wzajemnych stosunków, które - jego zdaniem - należało raczej pielęgnować w imię lepszej przyszłości. Obawiał się też, iż nieprzychylne opinie na ich temat zrazić mogą tych Żydów, którzy już polonizacji ulegli . Dlatego też konsekwentnie będzie popierać wspólne inicjatywy, takie chociażby, jak projekt połączenia się felczerów starozakonnych z chrześcijańskimi”, ubolewać zaś nad wszelkim rozdziałem, na przykład w Stowarzyszeniu Subiektów^{6 7 8 9 10}, czy nad niedopuszczeniem Żydów do cechów^{11 12}. Z dumą na łamach Kronik odnotowuje fakt uczestnictwa Żydów w nabożeństwie żałobnym ku czci polskiego pisarza, uczestnika powstania styczniowego, Jana Lama , a w skonfiskowanej przez cenzurę kronice z 1897 roku posłańcem niosącym wiadomość o złagodzeniu przez cara restrykcji w stosunku do Polaków Prus czyni właśnie Żyda (Moszka Samowara)¹³, jakby chciał tym samym potwierdzić zaangażowanie Żydów w sprawy polskie. W roku 1906, stale wiemy idei emancypacji, upomina się o proporcjonalne rozłożenie głosów Polaków i Żydów w wyborach¹⁴.

Pisarz burzy granicę między „my - Polacy”, a „wy - Żydzi”, podkreślając, że istotne znaczenie mają zasługi pojedynczego obywatela bez względu na naro-

Nadrabin Warszawy, Ber Meisels, zaangażowany był w walki patriotyczne w latach 1846, 1848, 1863-1864. Byl on głęboko przeświadczony, że wyzwolona Polska wyzwoli również Żydów, dlatego uważał, iż Żydzi nie mogą pozostać bierni w walce o narodowe wyzwolenie Polaków; por. F. Kupfer, Ber Meisels i jego udział w walkach wyzwoleńczych narodu polskiego (1846, 1848, 1863-64), Warszawa 1953.

A. Eisenbach, Emancypacja Żydów na ziemiach polskich 1785—1870 na Ile europejskim, Warszawa 1988, s. 469.

Określenie to pojawiało się po raz pierwszy już w latach trzydziestych XIX w.; zob. A. Żyga, Wymienne nazwy Żydów w piśmiennictwie polskim w tatach 1794—1863 na tle głównych orientacji społeczno-politycznych i wyznaniowych żydostwa polskiego. Rekonesans, [w:] Literackie portrety Żydów, pod. red. E. Loch, Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej Lublin-Naięczów, listopad 1993, Lublin 1996, s. 344-345.

¹ Prus komentuje fakt równouprawnienia następującymi słowami: „Krótko mówiąc otrzymali oni [Żydzi] dziś u nas to, co zachodnia Europa przyznała im jeszcze w końcu zeszłego wieku i co im się słusznie należało, tj. prawa obywatelskie"; „Ateneum”, t 4, z. 11 - listopad 1876, [w:] Kroniki, t. 2, s. 561.

Prus czyta! Spencera, nie czekając na przekłady polskie. W „Nowinach" cytuje urywki ze Wstępu do socjologii na podstawie wydania paryskiego z 1875 roku; por. podrozdział 2.1 niniejszej książki.

,.Ateneum”, t. 4, z. 11 - listopad 1876, [w:] Kroniki, t. 2, s. 569-570. Myśl tę Pros powtórzy rok później: „Wiem, że jedni i drudzy mają wady i zalety, a ponieważ stanowią jedno społeczeństwo, więc i tych, i tamtych równouprawniam w sercu. Trudno, taką już mam konstytucję duchową, że dbam tylko o całość, mniej zaś o klasy i jednostki”; „Kurier Warszawski”, nr 72 z 31 marca 1877, [w:] Kroniki, 13, s. 81.

J. Mrówka (J. Jeleński), Narada z Kubą jakby sobie radzić bez Żydów, Warszawa 1880.

„Kurier Warszawski”, nr 128 z 12 czerwca 1880, [w:] Kroniki, t. 4, s. 355-357; „Kurier Warszawski”, nr 140 z 26 czerwca 1880, [w:] Kroniki, 14, s. 369.

„Kurier Warszawski”, nr46 z26 Iutegol881, [w:]Kroniki, t. 5, s.49-51.

„Kurier Warszawski”, nr 39 z 8 lutegol885, [w:] Kroniki, 18, s. 46.

„Kurier Warszawski”, nr 332 z 30 listopada 1884, [w:] Kroniki, 17, s. 261.

„Kurier Warszawski”, nr 238 z 29 sierpnia 1886, [w:] Kroniki, t. 9, s. 190.

„Kurier Codzienny” [21 marca 1897], [w:] Kroniki. Ł 15, s. 68-74. Kronika ta została skonfiskowana przez cenzurę; por. Bolesław Prus 1847-1912. Kalendarz życia i twórczości, oprać. K. Tokarzówna i S. Fita, pod red. Z. Szweykowskiego, Warszawa 1969, s. 497 (dalej cyL jako: Kalendarz...).

„Tygodnik Ilustrowany”, nr 17 z 28 kwietnia 1906, [w:] Kroniki, Ł 18, s. 298-304.