DSC02474 (4)

3 nawet, jak właśnie w felietonie z listopada 1910 roku - wrogą. Warto się w tym miejscu zastanowić nad kontekstem, w jakim pojawił się felieton Prusa.

Bezpośrednim impulsem, który skłonił pisarza do napisania omawianego tekstu, było oburzenie wywołane tym, że wedle słów samego Prusa „przekonywać zaczęto robotnika polskiego w pismach drukowanych po polsku, że Polska jest trupem, od którego odwrócić się powinien ze wstrętem”¹¹³. Opinię taką miał wygłosić Adolf Warski na łamach związanego ściśle z SDKPiL tygodnika „Młot”. W istocie wypowiedź Warskiego, jakkolwiek ostra w tonie, nie zawierała określenia Polski jako trupa gnijącego, tak jednak została zinterpretowana przez Andrzeja Niemojewsldego na łamach prowadzonej przez niego „Myśli Niepodległej"¹¹⁴. W całej serii publikacji samego Niemojewskiego i bliskiego mu ideowo grona publicystów podjęto gwałtowną polemikę z takim sposobem patrzenia na Polskę. Istotnym elementem sporu było żydowskie pochodzenie znacznej części działaczy SDKPiL. „Myśl Niepodległa”, stanowiąca główny organ środowiska tak zwanych antysemitów postępowych¹¹⁵, uznała, że jest to typowy przejaw zaparcia się przez część lewicy ideałów patriotycznych. Sam Prus określił to ideowe starcie następująco: „Część postępowców polskich w sposób głośny i uroczysty wystąpiła przeciw czerwonemu czy postępowemu nacjonalizmowi żydowskiemu”¹¹⁶. Nieświadom zapewne nieporozumienia czy przekłamania stojącego u podłoża całej sprawy Prus przypisuje żydowskiej lewicy zdanie „Polska jest trupem gnijącym” a „Polacy rasą znikczemniałą” i pyta: .jeżeli Polska jest trupem, czymże wy sami jesteście? Czy nie tym robactwem, które wywołuje gnicie?”¹¹⁷. Trudno jednak powiedzieć, czy jest to istotnie przejaw kierowania się pisarza ku antysemityzmowi, czy raczej emocjonalna reakcja człowieka urażonego w najgłębszych patriotycznych uczuciach.

Faktem jest, że stosunek Prusa do przedstawicieli środowiska antysemityzmu postępowego był niejednoznaczny. W omawianej wyżej Kronice pisarz zdaje się sympatyzować z poglądami Niemojewskiego i jego kręgu, a przynajmniej z reakcją „Myśli Niepodległej” na prawdziwe czy domniemane antypolskie wypowiedzi SDKPiL. Tymczasem zaledwie kilka tygodni wcześniej w liście do Ludwika Straszewicza wypowiedział się Prus bardzo krytycznie na temat ataku ^{1 2}

Niemojewskiego na dziennikarza i działacza żydówsłaego sława Kempnera¹¹*. Z kolei po listopadowe} publikacji Prusa doszło do talnej wymiany listów między pisarzem, a jednym z najradykalniej szych j zentantów środowiska antysemityzmu postępowego. Julianem Unszlichtem. w której Prus pochwala stanowisko Unszlichta. nazyw ając jego wystąpienie przeciw lewicy żydowskiej mianem „uczciwego"’'^s Przyjmując autentyczność obu listów^{3 4 5}, należy w nich dostrzec potwierdzenie tego, że Prus nwsae był gotów bronić Żydów zasymilowanych bądź asymilujących się przed ma—i równocześnie jednak skłonny był aprobować ataki na te środowiska żydowskie. \ które uznawał za antypolskie.

Warto jednak w tym kontekście przywołać jeszcze jeden fragment listu Prusa do Unszlichta. Padają w nim charakterystyczne dla postawy pisarza słowa: „po rycersku walcząc, trzeba opatrywać tany skaleczonemu przeciwnikowi, nigdy zaś po raz drugi i trzeci nie uderzać w- zbolałe miejsce. Żydom sprawił Pan okrutne cięgi swojemi odkryciami i poglądami: niechże im Pan pozwoli odetchnąć"^{6 7} . Komentarz do tych słów, jaki daje adresat listu, mówi wiele o różnicy pomiędzy Prusem, a jego antysemickimi kolegami po piórze. UnszJicht stwierdza mianowicie, że „niestety nie jest to walka z rycerskim przeciwnikiem, lecz z »tem robactwem, które wywołuje gnicie«. a które trzeba bezwzględnie wyrugować z organizmu narodowego Polski" .

Omówiony powyżej felieton a także towarzyszące mu okoliczności godne są szczególnej uwagi z jednego jeszcze powodu. Pros. jakkolwiek około 1905 roku wypowiadał się parokrotnie na temat socjalizmu i rewolucji , to jednak problem ich związku z żydostwem, tak silnie absorbujący uwagę wielu publicystów piszących po 1905 roku, zdawał się świadomie pomijać. Tymczasem właśnie tekst z listopada 1910 roku ujawnia stanowisko pisarza w tej mierze.

231

1

¹¹³ Ibid., s. 269.

Na temat okoliczności tego sporu por. Z. Szweykowski (oprać.), Przypisy, [w:J B. Prus, Kroniki, t. 20, s. 461-462.

2

T. Stegner, Liberałowie Królestwa Polskiego..., s. 125-126; T.R. Wecks, Pollsli ,, Progress lve Antlsemittsm "..., s. 49—68; D, Trześttiowskl, Piograjla Ideowa polskiego inteligenta: od jUo- do antysemityzmu. Andrzej Ntemojewskt, [w:J Kwestia Żydowska w XIX wieku. Spory o tożsamość Polaków, pod red. O. Borkowskiej I M, RudkowskleJ, Warszawa 2004, s. .119 329.

^1,6 / znowu sprawa żydowska. „Tygodnik Ilustrowany", nr 46 i 12 listopada 1910, |w: I Kraniki, t 20, s. 2fi9.

8, 371,

3

   B. Prus do L. Straszowicza, list z 30 września 1910, |w:] Nowe listy Holeslawa Prusa, oprać. K. Tokarzówna, S. Kita, „Archiwum Literackie" (Bolesław Prus. Materia' ly, pod red. E. Picścikowskicgo), t. 19 (1974), s. 179-180; pierwodruk: L. Slraszewicz, Wierni nauce mistrza, „Kurier Polaki”, 1913, nr 126.

4

   B. Prus do J. Unszlichta, list /. 25 listopada 1910, [w:] Nowe listy..., s. 181; pierwodruk: J. Unszlicht, O pogramy ludu polskiego (Rola socjal litwactwa u> niedawnej rewolucji), Kraków 1912, s. 21.

5

¹²⁾¹ Zarówno fragment listu do Strnszcwiczn, jnk i list do Unszlichta znamy jedynie z odpisów opublikowanych przez obu adresatów już po śmierci Prusa.

6

B. Pros do J. Unszlichta, Nowe listy..., s. 181.

7

,1, Unszlicht, O pogromy,.., s. 21

¹²¹ „Tygodnik Ilustrowany", nr 3 z 27 stycznia 1906, [w:] Kroniki, t. 18, s. 221-228; „Tygodnik Ilustrowany", nr 17 z 28 kwietnia 1906, (w:) Kroniki, t. 18, s. 298-304; „Tygodnik Ilustrowany", nr 44 z 3 listopada 1906, [w:] Kroniki, t. 18, s. 394-396; „Tygodnik Ilustrowany", nr 8 z 23 lutego 1907, [w:] Kroniki, t. 19, s. 41-47; nr 9 z 2 marca 1907, [w:] Kraniki, t. 19, s. 47-53.