Kontrola narażenia na pył zbożowy w gospodarstwach rolnych
Dokument ten został przetłumaczony i zaadoptowany za zgodą Health and Safety Executive (HSE),
z oryginału opublikowanego przez ww. instytucję i dostępnego na stronie internetowej
http://www.hse.gov.uk/pubns/ais3.pdf
Tłumaczenia dokonano uwzględniając uwarunkowania krajowe, należy się jednak upewnić, czy odpowiednie
polskie prawodawstwo, normy i wymagania zostały w pełni uwzględnione.
Przytaczanie informacji zawartych w dokumencie jest dozwolone pod warunkiem powołania się na tłumaczenie i
oryginał.
Autorzy zarówno oryginalnego dokumentu, jak i tłumaczenia, nie ponoszą odpowiedzialności za wykorzystanie
informacji w nim zawartych.
Wprowadzenie
Pył zbożowy powstaje podczas zbiórki, suszenia, przewożenia, składowania i obróbki zbóż,
w tym kukurydzy. Pył ten zawiera bakterie, grzyby, owady, czasami także resztki
pestycydów, jak również suche części roślin.
Wdychanie pyłu zbożowego może wywoływać choroby, takie jak astma, zapalenie oskrzeli,
gorączka zbożowa (zespół toksyczny wywołany pyłem organicznym) czy "płuco rolnika"
(alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych).
U niektórych osób może wystąpić uczulenie na pył zbożowy, co oznacza, że każde następne
narażenie, nawet niewielkie, może spowodować podrażnienie śluzówki nosa, oczu lub
wywołać atak astmy. Niniejsza informacja zawiera:
" analizę i ocenę prac rolniczych powodujących powstawanie pyłu zbożowego
" porady w sprawie ograniczania emisji pyłu zbożowego
" wymagania określone prawem, służące ochronie zdrowia osób mających w pracy
kontakt z pyłem zbożowym.
Prace powodujące powstawanie pyłu zbożowego
Następujące prace rolnicze powodują powstawanie dużych ilości pyłu zbożowego:
" prace żniwne, zbiórka ziarna i przesypywanie go ze zbiorników kombajnów na
przyczepy rolnicze
" rozładunek ziarna z przyczep do spichlerzy lub magazynów zbożowych
" przesypywanie ziarna w magazynach
" czyszczenie i obróbka ziarna
" mielenie i mieszanie suchego ziarna
" przyrządzanie paszy dla zwierząt z suchego, zmielonego ziarna
" sprzątanie w magazynach zbożowych.
1
Niektóre z tych prac mogą być wykonywane za pomocą sprzętu, którego konstrukcja nie
przewiduje ochrony operatorów maszyn lub innych robotników przed pyłem zbożowym, jak
np. kombajny bez kabin lub magazyny na ziarno bez instalacji do wychwytywania i
odprowadzania pyłów.
Ocena ryzyka
W tabeli poniżej podano poziomy zapylenia w strefie oddychania operatorów maszyn,
zmierzone w trakcie niedawnych analiz pracy maszyn żniwnych i sprzętu do obróbki ziarna.
Na podstawie danych z tabeli można określić obszary, na których należy się skupić przy
ocenie ryzyka. Są to: praca kombajnów, transport ziarna, praca w magazynach zbożowych
oraz śrutowanie/mieszanie ziarna przeznaczonego na paszę dla zwierząt. Widoczne chmury
pyłu, warstwa pyłu na podłodze, stopniach, sprzęcie, pył wysypujący się z maszyn 
wszystko to wskazuje na istnienie problemu i wymaga podjęcia działań w celu ograniczenia
emisji pyłu u z
ródła. Trzeba pamiętać, że bardzo drobny pył jest zwykle niewidoczny, jednak
jest on wdychany głęboko do płuc i powoduje największe szkody.
_________________________________________________________________________
Rodzaj pracy Pomiar poziomu zapylenia w Uwagi
przeliczeniu średnio na 8 godzin
_________________________________________________________________________
3
Praca kombajnem 18 � 41 mg/mP P 2-4-krotność
(bez kabiny) dopuszczalnej dawki
dziennej
3
P
Praca kombajnem 0,2 � 2,5 mg/mP 1/4 dawki dziennej
(z kabiną i oczyszczaniem
powietrza)
3
P
Transport ziarna 1 � 40 mg/mP do 4 razy więcej niż
dopuszczalna dawka
dzienna
2
3
P
Suszenie ziarna 4 � 57 mg/mP do 6 razy więcej niż
dopuszczalna dawka
dzienna
3
Mielenie i mieszanie 0,1 � 11 mg/mP P może przekroczyć
ziarna dopuszczalną dawkę
dzienną
_________________________________________________________________________
UUwagaU: Według norm angielskich maksymalny dopuszczalny poziom narażenia, mierzony
3
P
w ciągu 8 godzin, wynosi 10 miligramów na metr sześcienny (mg/mP ). Jeżeli operatorzy
maszyn są narażeni przez dłuższy czas w ciągu doby, poziom ten należy odpowiednio
proporcjonalnie obniżyć. W rozporządzeniu ministra pracy i polityki socjalnej z 17 czerwca
1998 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla
zdrowia w środowisku pracy (DzU nr 79, poz. 513, ze zm.) wartość najwyższego
dopuszczalnego stężenia pyłów roślinnych zawierających powyżej 10% wolnej krzemionki
3
P
określono na 2 mg/mP , a pyłów zawierających poniżej 10% wolnej krzemionki  na 4
3
P
mg/mP . Przy tym, wg danych Instytutu Medycyny Wsi w Lublinie, wielkości poziomu
zapylenia na stanowiskach pracy w warunkach polskich są z reguły wyższe niż wartości
podane w tabeli. Na przykład przy pracy kombajnem Bizon bez kabiny zapylenie osiąga 6 �
3 4
P P
212 mg/mP , podczas rozdrabniania (śrutowania) ziarna  35 � 37 mg/mP , przy załadunku i
3
P
rozładunku ziarna  35 � 98 mg/mP .
Plan działań ograniczających narażenie na pył zbożowy
Możliwe jest ograniczenie narażenia na pył zbożowy poprzez eliminację lub zmianę któregoś
z następujących rodzajów prac, z wykorzystaniem zaproponowanych poniżej rozwiązań:
Zbieranie ziarna i przesypywanie go z kombajnów na przyczepy:
" zamiana kombajnu bez kabiny na kombajn z kabiną wyposażoną w urządzenia
filtrujące powietrze lub wynajmowanie do prac żniwnych wykonawców posiadających
tego rodzaju kombajny
" używanie traktorów z kabinami wyposażonymi w filtry powietrza
" zamontowanie nad przenośnikiem ślimakowym do ziarna rękawa przeciwpyłowego.
3
Rozładunek ziarna z przyczep do spichlerzy lub magazynów zbożowych:
" umożliwienie operatorowi maszyny wykonywania pracy poza zapylonym obszarem, bez
wychodzenia z kabiny, w razie konieczności również dzięki dostosowaniu sprzętu
" zastosowanie przegród, ekranów lub wachlarzy wyciągowych, w celu zmniejszenia
ilości pyłu wydostającego się ze zsypu do ziarna i powstrzymania rozprzestrzeniania się
go wewnątrz magazynu zbożowego.
Przemieszczanie ziarna w magazynie zbożowym:
" zamontowanie pokryw nad przenośnikami do ziarna
" uszczelnienie otworów w windach lub przenośnikach do ziarna, zapobiegające
wydostawaniu się pyłu do magazynu
" w miejscach, gdzie tłumienie pyłu jest utrudnione, zamontowanie stałego lub
przenośnego urządzenia do wentylacji wyciągowej
" sprawdzanie, czy wszystkie wachlarze wyciągowe skutecznie usuwają kurz
" w magazynach, gdzie ziarno składowane jest bezpośrednio na podłodze, używanie do
jego przemieszczania sprzętu wyposażonego w kabinę. Warto wycofać z użycia sprzęt
wywołujący powstawanie dużych ilości pyłu, jeśli nie można ograniczyć tego zmianami
konstrukcyjnymi.
Czyszczenie i obróbka ziarna:
" odgrodzenie maszyn podczas pracy, uniemożliwiające przedostawanie się pyłu
zbożowego do innych części magazynu
" wykorzystywanie odkurzacza przemysłowego do usuwania pyłu ze sprzętu i otoczenia.
Mielenie i mieszanie suchego ziarna:
" wprowadzenie urządzeń samozaładowczych, obudowanych i sterowanych
automatycznie, w celu wyeliminowania konieczności ciągłego nadzorowania ich pracy
" zamontowanie rękawów, przegród lub ekranów zapobiegających przedostawaniu się
pyłu do innych części budynku
" sprawdzanie szczelności worków zbierających pył, a tym samym zapobieganie jego
wydostawaniu się
" wykorzystywanie odkurzacza przemysłowego do usuwania pyłu z otoczenia.
Karmienie zwierząt suchym, zmielonym ziarnem:
" zmiana sposobu karmienia zwierząt poprzez stosowanie pasz wilgotnych
" podawanie mniej pylących pasz, np. w formie kostek, albo używanie do pasz
domieszek tłumiących wydzielanie się pyłu, takich jak np. melasa.
4
Sprzątanie magazynów zbożowych:
" unikanie wzniecania chmur pyłu zbożowego; nie zaleca się usuwania pyłu z budynków
przez zamiatanie lub stosowanie przewiewu pomieszczeń magazynowych; schody,
podłogi, zbiorniki, itp. należy czyścić odkurzaczem przemysłowym
" badanie wszelkich przyczyn zauważonej wilgoci, która może powodować powstawanie
pyłu lub zawilgocenie ziarna i jego stęchliznę
" czyszczenie zbiorników zbożowych z wykorzystaniem przenośnego sprzętu do
odciągania pyłu.
Środki ochrony indywidualnej
Po wykorzystaniu wszelkich możliwych zabezpieczeń służących ograniczeniu zapylenia,
ostatnim środkiem zaradczym może okazać się sprzęt ochronny układu oddechowego i inny
sprzęt ochronny. Odpowiednie ochrony układu oddechowego to spełniające wymagania
polskich norm dotyczących sprzętu ochrony układu oddechowego maski i półmaski
ochronne, w szczególności maska ochronna z filtrem jednorazowego użytku, spełniające
wymagania normy PN EN 149, lub półmaska, spełniająca wymagania normy PN EN 140, z
filtrem zatrzymującym drobne cząsteczki, spełniającym wymagania normy PN EN 143. Tylko
uważny dobór i właściwe stosowanie ochron układu oddechowego zapewnią skuteczną
ochronę, dlatego warto zasięgnąć w tej sprawie porady u dostawcy.
Inne środki ochrony indywidualnej to kombinezon zapobiegający osiadaniu pyłu na
ubraniach pracowników oraz ochrony oczu zapobiegające szkodliwemu wpływowi pyłu.
Trzeba pamiętać o usunięciu pyłu z odzieży własnej lub ochronnej, jeszcze przed zdjęciem
maski z filtrem.
Wymogi prawa
Zgodnie z rozporządzeniem ministra pracy i polityki socjalnej z 17 czerwca 1998 r. w
sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w
środowisku pracy (DzU nr 79, poz. 513, ze zm.), pył zbożowy jest substancją niebezpieczną,
dla której określono maksymalną granicę narażenia. Oznacza to, że pracownik nie może być
3 3
P P
narażony na pył zbożowy o stężeniu 2 mg/mP lub wyższym (lub 4mg/mP w przypadku
zawartości wolnej krzemionki w pyle poniżej 10%). Trzeba zastosować wszelkie praktycznie
możliwe środki, aby zmniejszyć narażenie możliwie najbardziej poniżej wspomnianej
wartości dopuszczalnej.
5
Wyżej wymienione rozporządzenie zobowiązuje pracodawców i osoby samozatrudniające się
do:
" dokonania oceny ryzyka dla zdrowia wynikającego z pracy z udziałem substancji
niebezpiecznych
" zapobiegania lub, gdy nie jest to praktycznie możliwe, odpowiedniego ograniczania
narażenia na substancje niebezpieczne
" wprowadzenia i stosowania środków kontroli zagrożeń
" informowania i szkolenia pracowników na temat zagrożeń i wymaganych środków
ostrożności.
Wartą polecenia praktyką jest włączenie pracowników w dokonywanie oceny ryzyka - mają
oni bowiem często osobiste doświadczenie przy robotach związanych z powstawaniem pyłu
zbożowego i mogą zaproponować rozsądne rozwiązania służące ograniczeniu narażenia na
pył zbożowy. Pracownicy są zobowiązani do współpracy z pracodawcą w sprawach bhp.
Opieka medyczna
Przepisy prawne nakładają na pracodawcę obowiązek zapewnienia odpowiedniej opieki
medycznej wszystkim pracownikom narażonym na pył zbożowy, chyba że ocena zagrożeń z
powodu niebezpiecznych substancji wykazała, iż w danych warunkach użytkowania ryzyko
uczulenia jest mało prawdopodobne.
Oznacza to, że należy:
" zebrać od pracowników informacje na temat obecnych i przeszłych symptomów
chorobowych układu oddechowego (jest to informacja wyjściowa), najlepiej przy okazji
badania przez lekarza medycyny pracy
" poinformować pracowników, na jakie symptomy powinni zwracać uwagę, oraz
poinstruować ich, aby wszelkie niepokojące objawy zgłaszali osobie odpowiedzialnej
" regularnie dawać pracownikom do wypełnienia kwestionariusz na temat symptomów
chorobowych układu oddechowego. Kwestionariusze takie nowi pracownicy powinni
wypełnić po 6 i 12 miesiącach od rozpoczęcia pracy, a następnie co roku. Wspomniane
kwestionariusze może rozdawać i sprawdzać osoba odpowiedzialna, po przeszkoleniu
przez pielęgniarkę lub lekarza medycyny pracy, którzy mogą doradzić również w
sprawie treści pytań
" zależnie od stopnia zagrożenia  zapewnić pracownikom regularne badania przez
pielęgniarkę lub lekarza medycyny pracy.
6
Zgodnie z polskim ustawodawstwem choroby spowodowane pracą w obecności pyłu
zbożowego to choroby zawodowe, które pracodawca obowiązany jest niezwłocznie zgłosić
właściwemu organowi Państwowej Inspekcji Sanitarnej i właściwemu inspektorowi pracy.
Dokument oryginalny:
Controlling grain dust on farm
http://www.hse.gov.uk/pubns/ais3.pdfH
Tłumaczenie z języka angielskiego:
Elżbieta Kossakowska
[e-mail]
7