Holokaust Polaków w Rosji  Tomasz Sommer
Aktualizacja: 2011-06-20 10:00 pm
To Polacy jako pierwsi padli ofiarą ludobójstwa w XX-wiecznej Europie
Wydana właśnie po polsku książka historyka z Uniwersytetu Yale Timothy�ego Snydera  Skrwawione
ziemie  Europa między Hitlerem a Stalinem wznowiła nie tylko w Polsce gorącą dyskusję, czy nie
należałoby przypadkiem przepisać od nowa oficjalnie obowiązującej historii totalitarnych zbrodni.
Po lekturze książki Snydera można odnieść wrażenie, że spór nie toczy się już o to, czy Stalin był tak
samo zły jak Hitler, ale raczej o to, czy przypadkiem Hitler nie był jedynie gorliwym uczniem Stalina.
Jedną z opisywanych przez Snydera zbrodni, która może służyć do poparcia takiej tezy, jest tzw.
operacja polska NKWD z lat 1937-1938. Poniżej postaram się odpowiedzieć na dwa pytania: co stało
się z Polakami żyjącymi na terenie ZSRS w latach 1937-1938 i jak wiedza o tych wydarzeniach może
wpłynąć na zmianę historycznego paradygmatu dotyczącego dziejów totalitaryzmów.
Znikający Polacy w relacjach
 [Rok] 1937-38  jeszcze represja szła. Rozkułaczywali. Pamiętam w butelkach, w piecu chowali, żeby
jutro z dziećmi zjeść, oni przychodzą i to jeszcze zabierają  i z pieca, i w butelkach. (& ) A póz
niej ojca
zabrali w represję, a do tego przed tym, gdy zabrali, to ojciec miał umowę  swoimi końmi drwa woził&
Ale skoro miał umowę do piekarni, to i z piekarzami się znał i chleb sobie miał& Póz
niej sieczkarnię
zabrali, ojca zabrali, konia zabrali, wóz zabrali, konną sieczkarnię zabrali, wszystko pozabierali&  .
To fragment opowieści 9-letniego wówczas Zenona Gliwińskiego, Polaka z osiedla Poninka w
ukraińskim obecnie obwodzie chmielnickim, kiedyś płoskirowskim, pochodzący ze zbioru relacji na
temat głodu na Ukrainie oraz sowieckiego wielkiego terroru. Relacja została nagrana przez Petro
Jaszczuka, a opracowana przez ks. Romana Dzwonkowskiego SAC ( Głód i represje wobec ludności
polskiej na Ukrainie 1932-1947. Relacje , Towarzystwo Naukowe KUL, 2004).
W tym jednym zbiorze podobnych relacji zebranych tylko w jednej okolicy jest kilkadziesiąt. W różnych
innych opracowaniach podobnych opowieści jest nieporównywalnie więcej. Jeden główny motyw stale
się w nich powtarza. W latach 1937-1938 Polacy mieszkający na terenie ZSRS, najczęściej mężczyz
ni,
ojcowie rodzin, znikali, by już nigdy się nie odnalez
ć.
Wszystko to działo się w czasach, w których lepiej było o nic nie pytać. Jednak przezwyciężając strach,
rodziny znikających Polaków dopytywały urzędników, członków partii albo nawet czekistów o los swoich
mężczyzn. Z reguły dostawały odpowiedz
, że za to, iż byli wrogami ludu, zostali skazani na 10 lat łagru
bez prawa korespondencji  co miało tłumaczyć brak jakiegokolwiek kontaktu. Często rodziny
otrzymywały także informację, że aresztowany zmarł w więzieniu. Przyczyny tych zgonów były różne 
malaria, arterioskleroza, zapalenie płuc.
Po śmierci Stalina, w 1953 r., sytuacja się zmieniła. Wielu Polaków na życzenie rodzin zrehabilitowano.
Jednak nawet wtedy nie chciano rozmawiać na temat przyczyn i okoliczności ich śmierci. Dopiero po
1989 r. prawda mogła ujrzeć światło dzienne. Jednak spośród rodzin ofiar już tylko najwytrwalsi mieli
siłę, by do końca wyjaśnić zniknięcie ojca czy męża ponad pięćdziesiąt lat temu.
- Ja byłam szczególnie dociekliwa, bo po pierwsze miałam dużo czasu, a po drugie, ponieważ
pracowałam w pewnym sensie w organach bezpieczeństwa  w sądzie dla nieletnich. Wiedziałam, jak
1
rozmawiać z urzędnikami  opowiadała mi Mieczysława Rybczyńska, Polka spod Żytomierza, która w
momencie zaginięcia ojca miała roczek.  Udałam się do swojej rodzinnej miejscowości pod Żytomierz i
odnalazłam rodziny innych Polaków, którzy wtedy zniknęli, by razem poprosić władze o wyjaśnienie ich
losów. Jednak nikt nie był już zainteresowany takim działaniem. Część z lenistwa, część ciągle ze
strachu  wspominała kobieta.
Pani Mieczysława w końcu zaczęła działać na własną rękę.
Zajęło jej to trochę czasu, ale w końcu dowiedziała się wszystkiego.  Mój tata został aresztowany w
paz
dzierniku 1937 r. i po miesiącu został rozstrzelany. Moją mamę potem aresztowano i zesłano do
Kazachstanu. Ja mieszkałam w skrajnej biedzie z babcią, bo wyrzucono nas z domu i zarekwirowano
cały majątek. Potem odebrano mnie babci i trafiłam do domu dziecka. Tylko cudem po wojnie udało się
mamie mnie odnalez
ć  opowiadała.
Pani Mieczysława skończyła studia w Kazachstanie, po czym przeniosła się do Uzbekistanu. Po upadku
ZSRS uciekła do Rosji i mieszkała pod Moskwą. Cały czas marzyła jednak o tym, by na stare lata
powrócić do Polski, co w końcu jej się udało.
Rozkaz 00485
Proces znikania Polaków, którego ich rodzinom nikt nie chciał wyjaśnić, miał oczywiście swoje ściśle
tajne wytłumaczenie.
- W 1991 roku, po puczu Janajewa, otwarte zostały na krótko archiwa służb bezpieczeństwa  wówczas
jeszcze KGB, które wcześniej nosiło nazwę NKWD [obecnie FSB - przyp. red.]  usłyszałem od Nikity
Pietrowa, wiceszefa Memoriału, rosyjskiej organizacji zajmującej się upamiętnianiem zbrodni
komunizmu.  Wtedy też wypłynął rozkaz 00485. Okazało się, że to Stalin i inni zbrodniarze rządzący
ZSRS w latach 30. minionego wieku postanowili rozprawić się z Polakami  wskazywał Pietrow, z
którym spotkałem się w Moskwie podczas badawczego wyjazdu.
Rozprawa miała mieć charakter systematyczny i ostateczny. Polacy mieli zniknąć z terenów
przygranicznych, a najlepiej w ogóle.
Historycy Memoriału dotarli do dużej liczby dokumentów bardzo dokładnie obrazujących przebieg
 operacji polskiej . Trwała ona od sierpnia 1937 do listopada 1938 roku.
- Znaleziono też dokumentację, z której wynika, że aresztowano co najmniej 143 810 Polaków, z
których rozstrzelano 111 091 osób. Opublikowaliśmy wtedy kilka artykułów na ten temat. Przyjechałem
też do Warszawy i przekazałem pewne materiały do ośrodka  Karta , który przetłumaczył i opublikował
fragment mojego artykułu. Potem już w jakiś bardziej konkretny sposób w sprawie  operacji polskiej nie
kontaktował się już z nami nikt. Ty jesteś pierwszy  zauważał Pietrow.
Co się zdarzyło w 1937 roku?
Dzięki relacjom świadków, dokumentom obrazującym działania NKWD i Stalina, nielicznym relacjom
ludzi, którzy bezpośrednio uczestniczyli w zbrodni, a także licznej rosyjskojęzycznej literaturze
zajmującej się okresem stalinowskiego terroru, dziś dość dokładnie możemy odtworzyć historię zbrodni
ludobójstwa, jaką Związek Sowiecki popełnił na Polakach.
2
Represje skierowane przeciwko Polakom tak naprawdę zaczęły się na dużą skalę w marcu 1933 roku,
czyli dokładnie w tym samym czasie, w którym Adolf Hitler rozpoczął likwidację demokracji w
Niemczech. Rozpoczęto wtedy operację  oczyszczenia stref przygranicznych na zachodniej granicy
ZSRS. To był rodzaj  nocy kryształowej dla zbliżającego się ludobójstwa Polaków.
Podczas operacji  oczyszczania aresztowano ok. 15 tys. Polaków, z których większość została
oskarżona o szpiegostwo. Około 20 proc. skazano na karę śmierci określaną wtedy mianem  wyższej
kary obrony socjalnej . Podczas tej marcowej akcji, której przedmiotem byli w większości rozkułaczeni,
bądz
jeszcze nie, w każdym razie prości chłopi polskiego pochodzenia, wypracowano stosowaną
póz
niej na szerszą skalę metodologię postępowania z Polakami, którzy zbiorowo zostali uznani za
Naród potencjalnych bądz
rzeczywistych szpiegów. Przyzwyczajono także dowódców NKWD, że Polak
to wróg, którego trzeba stale mieć na oku, a w razie czego represjonować.
W ciągu kolejnych dwóch lat antypolskie nastawienie sowieckich władz coraz bardziej się umacniało. W
efekcie zdecydowano o likwidacji polskich obwodów autonomicznych, które funkcjonowały na terenie
Białoruskiej i Ukraińskiej SRS, i o wysiedleniu ich mieszkańców. Od 1935 r. tysiące Polaków były całymi
rodzinami pakowane do bydlęcych wagonów i wywożone do Kazachstanu, Uzbekistanu i na Syberię.
Polskie wioski pustoszały, a przerzuceni ze szczątkowym dobytkiem w nieznany i najczęściej wrogi
sobie teren wysiedleńcy często szybko ginęli. To wszystko była jednak tylko uwertura do prawdziwego
ludobójstwa, które dopiero miało się zacząć.
Na początku 1937 r. doszło do dwóch znaczących wydarzeń na szczycie sowieckiej władzy, które
bezpośrednio
spowodowały zaistnienie operacji polskiej. Po pierwsze, w łonie sowieckiego wywiadu zagranicznego
rozpoczęto antypolską czystkę, w wyniku której rozstrzelano niemal wszystkich oficerów wywiadu
polskiego pochodzenia. Po drugie, być może pod wpływem tej czystki, na toczącym się w tym czasie
słynnym lutowo-marcowym zjez
dzie WKP(b) formalnie rządzącej w ZSRS zapadła decyzja o tym, by
rozprawić się ze szpiegami. A wiadomo było już od kilku lat, że szpiegami w rozumieniu sowieckich
władz byli w głównej mierze Polacy.
Paradoksalnie ta faza rozprawy z Polakami rozpoczęła się od polskich komunistów, którzy wcześniej
ochoczo uczestniczyli w akcji wynarodowienia i ateizacji swoich rodaków. Nie uchroniło ich to jednak
przed uznaniem za szpiegów. Pierwsze aresztowania polskich komunistów zaczęły się bezpośrednio po
lutowo-marcowym zjez
dzie partii. W sumie aresztowano co najmniej kilka tysięcy komunistów.
Większość z nich szybko została rozstrzelana. Prawdopodobnie w trakcie rozprawy z nimi szefostwo
NKWD musiało wpaść na pomysł ostatecznego rozprawienia się teraz już ze wszystkimi Polakami.
Sądząc z tego, że rozkaz 00485 został wydany 9 sierpnia, a na pewno nie został przygotowany bez
uprzedniej dyskusji, w dodatku zaopatrzono go w kuriozalne kilkudziesięciostronicowe uzasadnienie,
które jest ewenementem w historii sowieckiej biurokracji, decyzja o jego przygotowaniu musiała zapaść
co najmniej kilka tygodni wcześniej. Z dużą dozą prawdopodobieństwa możemy zakładać więc, że
decyzja o rozprawieniu się z naszymi rodakami zapadła na przełomie czerwca i lipca 1937 roku.
Po wydaniu rozkazu 00485 zbrodniarze z NKWD rozpoczęli krwawą jatkę. Z pierwszego raportu w
sprawie  operacji polskiej , jaki szef NKWD Mikołaj Jeżow przygotował dla Józefa Stalina już 5
września, wynika, że w pierwszym miesiącu trwania ludobójstwa złapano ponad 15 tys. Polaków.
Większość z nich zamordowano strzałem w tył głowy.
Według pierwotnego rozkazu 00485 mordowanie Polaków miało trwać tylko 3 miesiące. Szybko jednak
okazało się, że z uwagi na potrzebę wykonania innych morderczych rozkazów, a zwłaszcza rozkazu
00447, w wyniku którego mordowano  kułaków , czas trwania ludobójstwa Polaków trzeba było kilka
razy przedłużać. Ostatecznie  operacja polska została zakończona w listopadzie 1938 r.  w
3
następstwie zorganizowanego przez Stalina przewrotu pałacowego w NKWD Mikołaja Jeżowa zastąpił
A
awrientij Beria. Ten ostatni nie omieszkał póz
niej dokonać w NKWD czystki, między innymi pod
pretekstem wypaczeń w pracy swych poprzedników w trakcie  operacji polskiej . A samemu Jeżowowi
na procesie, który zakończył się dla niego egzekucją, postawiono także zarzut szpiegostwa na rzecz&
Polski.
Liczbę polskich ofiar, które zostały rozstrzelane bądz
zginęły w łagrach czy w wyniku przesiedleń w
latach 1933-1939, można ostrożnie szacować na 200 tysięcy. Biorąc pod uwagę fakt, że represje
dotyczyły głównie mężczyzn w wieku produkcyjnym, a w sumie według oficjalnych sowieckich danych w
1937 r. w ZSRS mieszkało ok. 650 tys. Polaków, można śmiało założyć, że nie było polskiej rodziny,
której jakiś członek nie zginąłby na jakimś etapie prześladowań. Taką tezę każdy może łatwo
potwierdzić, rozmawiając z Polakami, którzy żyli w ZSRS. Każdy z nich przynajmniej słyszał o
atmosferze strachu końca lat trzydziestych minionego wieku i stracił kogoś z rodziny, choć nie zawsze
wie, z jakiego powodu.
Wzór dla holokaustu
Analizując historię polskiej mniejszości w ZSRS, nie da się nie zauważyć analogii do losów Żydów pod
władzą Niemiec. Tak jak powszechny resentyment antyżydowski był przyczyną holokaustu, tak
powszechny w Związku Sowieckim antypolonizm doprowadził do decyzji o likwidacji najpierw polskich
skupisk narodowościowych, a następnie po prostu najaktywniejszych Polaków. Tak jak holokaust był
poprzedzony okresem wstępnych, nakręcających się jak spirala prześladowań, które trwały kilka lat 
tak  operacja polska była poprzedzona długoletnimi, niejako wstępnymi represjami. Zasadnicze różnice
były trzy. Po pierwsze, skala represji na Żydach była zdecydowanie większa, choćby z tego powodu, że
dotyczyła milionów, a nie setek tysięcy ludzi. Po drugie, sowieckie ludobójstwo na Polakach było
przeprowadzane w całkowitej tajemnicy i władze ZSRS oficjalnie się do niego nie przyznały, podczas
gdy Niemcy w pewnym okresie nie ukrywali nawet specjalnie swoich zbrodni i dopiero gdy zaczęli
przegrywać wojnę, rozpoczęli proces ukrywania i niszczenia dowodów zbrodni.
Jednak najważniejsza różnica polega na tym, że ludobójstwo popełniono na Polakach znacznie
wcześniej. W tym sensie Hitler był uczniem Stalina, który mógł się poczuć ośmielony do działania przez
dokonane przez swojego sowieckiego odpowiednika zbrodnie, choć zapewne nie znał ich
szczegółowego przebiegu.
 Operacja polska to jedna z mniej znanych masowych zbrodni popełniona na  jak to celnie nazwał
Timothy Snyder   skrwawionych ziemiach i pierwsze ludobójstwo popełnione z przyczyn
narodowościowych w Europie w XX wieku. Informacje o nim zawarte w jego książce z całą pewnością
pomogą dotrzeć do zachodnich historyków z wiedzą, że coś takiego jak ludobójstwo popełnione przez
Związek Sowiecki na Polakach w ogóle miało miejsce.
Smutnym paradoksem jest to, że to zachodni historycy muszą informować świat, ale także swoich
polskich odpowiedników, o prawdziwej historii Polski. Wynika to nawet nie tyle z niewiedzy na temat
 operacji polskiej , ile z tego, że przez długie lata jej charakter i wynikające z tej zbrodni polityczne
konsekwencje sprawiały, iż z uwagi na funkcjonującą także w środowisku historycznym polityczną
poprawność nikt nie chciał się nią na serio zajmować. Ale to już temat na zupełnie inny artykuł.
Apel do Czytelników
Jestem w trakcie pisania pierwszej monografii poświęconej  operacji polskiej . Szukam nowych relacji
poświęconych tym wydarzeniom. Jeśli ktoś z Czytelników jest w posiadaniu takowych bądz
może je
4
przedstawić, to proszę o kontakt na adres e-mailowy: [e-mail]. Wszystkie
nadesłane relacje będą wykorzystane w przygotowywanej książce, a następnie przekażę je do
archiwum IPN.
Dr Tomasz Sommer
Autor w 2010 r. wydał książkę  Rozstrzelać Polaków. Ludobójstwo Polaków w ZSRS  dokumenty z
centrali , jest redaktorem tygodnika  Najwyższy CZAS! .
KOMENTARZ BIBUA
Y: Badanie losów Polaków w Rosji sowieckiej dopiero na dobre zaczyna się i
trwać będzie w zawieszeniu dopóki dzisiejsza Rosja nie ujawni dokumentów z tamtych czasów. Bowiem
klucz do rozwiązania tej kwestii leży po stronie rosyjskiej, która również jest w stanie definitywnie
odpowiedzieć i na inne zasadnicze pytanie  o los setek tysięcy, a może i kilku milionów zaginionych
Żydów. Wbrew oficjalnie głoszonemu dogmatowi o  6 milionach ofiar żydowskich, trudno bowiem z całą
odpowiedzialnością ustalić tę liczbę przy braku dostępu do moskiewskich najpilniej strzeżonych
archiwów, tym bardziej, że nie wspiera tej liczby artytmetyka ofiar niemieckich obozów
koncentracyjnych.
Za: Nasz Dziennik, Sobota-Niedziela, 11-12 czerwca 2011, Nr 135 (4066)
5