DSC02799

nowoczesnymi teleskopami, koncepcje antropologiczne—sprzyjały ogarnianiu metafizyką nieskończoności wszystkich obszarów doświadczenia: nauki, religii i sztuki, historii, teraźniejszości i przyszłych dziejów:

Historyzm romantyczny - pisze Zbigniew Kuderowicz — kojarzył się z metafizyką nieskończoności, w myśl której rzeczywistość przyrodnicza i historyczna jest przeniknięta duchową, dynamiczną nieskończonością, która określa wszelkie zmiany i nadaje sens wszelkim zjawiskom. Stosunek do nieskończoności wyznacza indywidualną postawę. Nieskończoności człowiek nie może rozszyfrować ani w doświadczeniu zmysłowym, ani w myśleniu dyskursywnym, może jedynie odczuć bezpośrednio jej obecność dzięki intuicji lub w indywidualnym przeżyciu religijnym czy też w poetyckim natchnieniu'^,s.

Zasugerowałem tu już w uwagach wstępnych, że historia pojęcia nieskończoności, której niepokojącą obecność obserwujemy w każdym czasie i na tak wielu płaszczyznach refleksji, swoje apogeum przeżywa w okresie romantyzmu. Ale dlaczego akurat wówczas? Była to epoka szczególnie wyczulona na rozmaite transgresje, możliwości przekraczania granic poznania świata, natury i człowieka, kierująca uwagę na spirytualistyczne i metafizyczne fundamenty myśli. „Nieskończoność” tedy świetnie wpisywała się w horyzont oczekiwań romantyków oraz w ich estetykę zainteresowaną współtworzeniem „całości” ontycznej, złożonej z siatki sprzecznych prawd, aporii, dychotomicznych pojęć i fragmentarycznych przybliżeń. Podkreślmy od razu, że zagadnienie nieskończoności w filozofii, estetyce i literaturze okresu romantyzmu jest na tyle obszerne i złożone, że i w tym przypadku trudno je w syntetycznym ujęciu w pełni zaprezentować. Swoją uwagę kieruję więc tylko na wybrane wątki, zdając sobie sprawę, że tej problematyce bez wątpienia można (i trzeba) poświęcić

^1,6 Z. Kuderowicz, Filozofia nowożytnej Europy, Warszawa 1989, s. 570.

obszerną monografię — tak ważkie co było wówczas zagadnienie epistemoJo-giczne i estetyczne, i tak wiele odnajdujemy śladów nieskończoności w samej literaturze pierwszej połowy XIX wieku, zwłaszcza w poezji, a także w filozofii i teoriach estetyczno-literackich. W tym ostatnim przypadku potrafimy chyba ustalić, ostrożnie i w przybliżeniu, źródła inspiracji oraz zakres występowania zjawiska. Wskazywałem je już zresztą wcześniej przy próbie odtworzenia tradycji interesującego nas pojęcia. Można również ustalić pewne nowe aspekty w rozmaitych ujęciach nieskończoności. Dlatego — jak sądzę — przynajmniej w dziedzinie szeroko rozumianej estetyki stwierdzamy, że historia „nieskończoności romantycznej” jako kategorii opisowej, obecnej w wypowiedziach teoretyków, krytyków i publicystów literackich, jest w miarę określona i na szczęście do pewnego stopnia mimo wszystko skończona. Potrafimy znaleźć źródła pojęcia w tradycji filozoficznej. Jednak najbardziej interesujące jest to, co wniesiono nowego pod koniec XVIII wieku i w pierwszej połowie XIX stulecia do istniejącej już ponad dwa tysiące lat refleksji na ten temat.

Dla romantyków niemieckich, a później polskich kariera nieskończoności rozpoczyna się od lektury dzieł Immanuela Kanta (1724—1804). Filozof z Królewca, podobnie jak jego chrześcijańscy poprzednicy—św. Tomasz Akwinata, Mikołaj z Kuzy, Pascal czy Baruch Spinoza, nadał temu pojęciu sankcję teologiczną. Dla Kanta wszechświat, stanowiący odzwierciedlenie Boga, na którego istnienie „można natrafić jedynie w rozumie i tylko z rozumu może ono wynikać”'⁵⁷,

¹⁵⁷ I. Kant, Co oznacza orientować się w myśleniu?, w: tenże, O odkryciu, po którym wszelka nowa krytyka czystego rozumu jest zbędna ze względu na istnienie wcześniejsze i inne rozprawy filozoficzne, tłum. zbiorowe, przedmowa M. Żelazny, Toruń 2009, s. 120.