DSC03172

124 Mnrck Hcndrykowski

I. W cieniu ideologii

Nót »v wodzie jako manifest rodzimego modem jazzu? Swingujący Polański? Jazz nowoczesny jako klucz do uchwycenia trudnej do zdefiniowania swoistości stylu tego filmu? Nic twierdzę bynajmniej, Ac jest to klucz jedyny i niezastąpiony, ale jego zupełny brak w dotychczasowych analizach tego dzieła wydaje mi się ich poważnym niedostatkiem i to nic tylko dlatego, że muzykę do niego napisał Krzysztof Komeda. Sprawy z Noiem w wodzie ułożyły się zresztą jeszcze w trakcie kręcenia tego filmu w taki sposób, że krytyczna „gęba", jaką mu z góry przyprawiono wraz z etykietką ideologicznego przeszczepu i nowofnlowcgo importu z Zachodu, na długo minłn zaważyć na sposobach jego odczytywania. Tak samo wyglądało to również później, zwłaszcza od momentu, gdy z nłeukiy-waną wrogością wypowiedział się o Noiu w wodzie Władysław Gomułka.

Gomułka dixit... Byłoby to może nawet zabawne, gdyby nic okazało się tak bardzo groźne w skutkach. Film Polańskiego na długie lata przestał być w tym momencie dziełem artystycznym, dodam w tym miejscu: jednym z najcenniejszych i najbardziej oryginalnych, jakimi po dzień dzisiejszy może poszczycić się polskie kino, n stal się kością ideologicznej niezgody. Tak więc, wszyscy piszący

0    nim - od. „Trybuny Ludu", gdzie warczał z urzędu Zbigniew Klaczyński, do „Tygodnika Powszechnego", gdzie mężnie stal na szańcach racjonalnej argumentacji Jan Józef Szczepański — czuli się niejako w obowiązku sięgać do retoryki partyjnego wstępniaka (lub z nią polemizować), poprzestając z reguły nu, poniekąd wymuszonej sytuacją, soejopolilyeznej (ezytąj: pozaartystycznej) wykładni znaczenia tego filmu.

Ciekawe, że podobna interpretacja debiutanckiego filmu Polańskiego dała wtedy o sobie znać również na Zachodzie. Nic dziwnego zresztą, skoro efekt żelaznej kurtyny oddzielającej kraje bloku wschodniego od wolnego świata, pozostawał dla obu stron jednakowy. Nói u* wodzie stal się zatem, nolens volcns, tu i tam przejawem niesubordynacji utalentowanego artysty pracującego za żelazną kurtyną i to wystarczyło, aby zyskał szeroki rozgłos. W końcu jego sława dotarła również do Hollywood, gdzie bardzo wysoko oceniono filmowe rzemiosło

1    warsztatową sprawność młodego reżysera, czego w pełni zasłużonym wyrazem stała się przyznana w lutym 1964 roku nominacja do Oscara w kategorii najlepszego filmu innojęzyczncgo.

Cala reszta jednak, którą z upodobaniem eksponowali w swoich recenzjach zachodni krytycy, paradoksalnie przedstawiała się bardzo podobnie jak w przypadku komentarzy publikowanych w kraju, to znaczy tak samo schematycznie, tyle że generalna ocena filmu wypadała pozytywnie. Najbardziej podobał się on w Anglii, gdzie trafił na ekrany najwcześniej, a potem w Ameryce. Zyskał tam

jednak akceptację nic ze względu na swoje walory artystyczne, i nawet nie dlatego, że ukazywał krytycznie świat tzw. realnego socjalizmu (w izolowanym świecie mazurskich jezior bohaterom tyje się, bądź co bądź, całkiem nieźle i, wszystko razem wziąwszy, paradoksalnie jest to raczej niezła wizytówka sukcesów panu* jąccgo nad Wisłą ustroju). Sukces swój film Polańskiego zawdzięczał przede wszystkim (emu, iż od snmego początku towarzyszyła mu aura politycznego skandalu i ekscytujący posmak ideologicznej kontrabandy „zza żelaznej kurtyny”.

Dla rodzimych przeciwników Nota w wodzie najlepszym potwierdzeniem tego, ic mieli rację, stała się pamiętna okładka „Time’a" z 20 września 1963 roku, na której pojawił się kadr z tego filmu. Reklama w takiej właśnie formie była w kategoriach zachodnich majstersztykiem pomysłowości, i sprawiła, że nieznany dotąd szerzej reżyser stał się z dnia na dzień popularny. Dla czynników oficjalnych w gomułkowskicj Polsce błyskawiczna kariera potępionego tutaj artysty pachniała jednak z daleka ideowym odchyleniem, jeśli nic wręcz prowokacją, skoro tak kontrowersyjny film, nic wiadomo dlaczego, nagle robi furorę w Ameryce.

Tymczasem pierwszym i, jak się zdaje, najważniejszym z sensów zawartych w tym dziele była nic jakakolwiek krytyka wymierzona w ustrój, lecz osobista, prywatna deklaracja wolności artystycznej wyrażona przez Polańskiego w Notu u> wodzie z młodzieńczą świeżością i wiarą. Odnoszę dzisiaj wrażenie, żc jego nim - po prostu taki, jaki hyl - musiał nieznośnie irytować* swoich prześladowców, nic tylko tych zc „Sztandaru Młodych" i „Trybuny I.udu". Wykraczał bowiem daleko poza to wszystko, co hyli oni w stanic w kinie pojąc* i zaakceptować, I co uważali w dziedzinie kinematografii i „sztuki filmowej" (bądź co bądź „najważniejszej zc sztuk") za słuszne. Film społecznic zaangażowany? Film wyraziciel jedynie słusznych idei? Fihn jako fotograficznie wierna replika rzeczywistości, w której żyjemy? Nic z tych rzeczy.

Przy takim podejściu nic zgadzało się dosłownie nic: ani temat, ani problem, ani odbicgnjącn od potocznych wyobrażeń ówczesnych Polaków o sobie wizja świata i związane z nią realia, ani wreszcie sami bohaterowie, bynajmniej nic stanowiący tak pożądanych i chętnie roztrząsanych przez ówczesną krytykę wzorców do naśladowania.

Dochodziła do tego jeszcze niebagatelna kwestia filmowej formy, która w przypadku Nota w wodzie stanowi jego głęboką treść. Polański stawiał w swoim filmie nic tylko na odmienność ekranowego „co” (widać to doskonale przez porównanie z tematami poruszanymi przez twórców szkoły polskiej, z których najbliższy duchowo był mu nic tylko dzięki współpracy przy Zezowatym szczęściu, Andrzej Munk). Równic ważna, jeśli nic wnżnicjsza, była dlań sfera ,jak”, w którą jako debiutant zaangażował optimum twórczej inwencji. Intryga fabularna jako pretekst? To dobre w filmach eksperymentalnych w rodzaju /Jwdc/i ludzi Z