DSC04186

Pokazując widzenie: krytyka kultury wizualnej |

raz się pojawia. Tę fantazmatyczną „rzecz” ukazywano w antycznej optyce jako „eidolon”, projektowany szablon, rzucany na zewnątrz przez testujące, szukające oko, lub symulacrum widzianego przedmiotu, zrzucane z siebie lub „rozmnażane” przez przedmiot niczym wąż zrzucający skórę w nieskończonej liczbie powtórzeń²⁹. Zarówno ekstramisyjna, jak i intramisyjna teoria widzenia podzielają ten sam obraz procesu wizualnego, różniąc się jedynie kierunkiem przepływu strumienia energii i informacji. Ten antyczny model, bez wątpienia niepoprawny jako ujęcie fizycznej i fizjologicznej struktury widzenia, jest ciągle najlepszym obrazem widzenia jako procesu psycho-społecznego, jakim dysponujemy. Dostarcza on szczególnie mocnego narzędzia dla zrozumienia, dlaczego obrazy, dzieła sztuki, media, figury i metafory mają „swoje własne życie” i dlaczego nie można ich pojmować jako zwyczajne retoryczne instrumenty komunikacji lub episte-mologiczne okna na świat rzeczywisty. Lacanowska sieć rozpiętych nici inter-subiektywnego widzenia naocznie nam wyjaśnia dlaczego przedmioty i obrazy „patrzą zwrotnie” na nas; dlaczego „eidolon” wykazuje tendencję do stania się idolem, który zwrotnie do nas przemawia, wydaje rozkazy i żąda ofiar; dlaczego „rozmnażany” obraz przedmiotu okazuje się tak skuteczny dla propagandy, tak płodny w reprodukowaniu nieskończonej liczby kopii samego siebie. Ponadto ta sieć pozwala nam dostrzec, że widzenie nigdy nie jest ulicą jednokierunkową, ale zwielokrotnionym przenikaniem, obfitującym w dialektyczne obrazy, dlaczego lalka dziecka ma zabawne pół-życie na granicy ożywionego i nieożywionego, a także dlaczego skamieniałe ślady zgasłego życia zmartwychwstają w wyobraźni widza. Wreszcie sieć wyjaśnia dlaczego właściwymi pytaniami, jakie należy zadać na temat obrazów, nie są pytania o to, „co one znaczą?” lub „co one robią”, ale „co jest sekretem ich żywotności?” i „czego one chcą?”

Pokazując widzenie

Zakończenie chciałbym poświęcić refleksji nad dyscyplinarnym umiejscowieniem i pedagogicznymi implikacjami studiów wizualnych. Mam nadzieję, że dla czytelnika jest oczywiste, że nie jestem zainteresowany w ustań owianiu nowych programów studiów lub zakładaniu nowych departamentów. To, co interesuje kulturę wizualną, wydaje mi się rezydować właśnie w przejściowych miejscach procesu edukacyjnego — na poziomie wprowadzającym (wpostaci tzw. art appre-ciation), na przejściu od edukacji na poziomie przedmagisterskim [ undergraduateJ do poziomu magisterskiego [graduate] oraz na granicy badań zaawansowanych³⁰.

²⁹    Zob. D. Lindenberg, Theories ofVisionjrom Al-Kindi to Kepler, University of Chicago Press, Chicago 1976, s. 2-3.

³⁰    Może warto tutaj wspomnieć, że pierwszym kursem z zakresu kultury wizualnej oferowanym

833