DSC04190 (4)

LVIII ELEMENTY parodii

upadkiem — potoki rwiące czarne świerki i kwieciste róże razem — do nowych dziel natchną nas obu. Tam dalecy świata [..]*»

Zamek odrzykoński, miejsce akcji Zemsty, posiadał w swojej historii karty godne wskrzeszenia na łamach powieści z dziejów dawnej ► Rzeczypospolitej. Udowodnił to pisarz współczesny Fredrze, mianowicie Seweryn _Gosz-' czyński, który w powieści Król zamczyska ten właśnie zamek uczynił głównym bohaterem symboliczno-romantycz-nej akcji.

Natomiast Fredro postąpił z dostępnym sobie materia-I łem historycznym zgoła inaczej niż Goszczyński, a zgodnie ze swą dotychczasową praktyką komediową. Fragment .z rzeczywistych dziejów starego zamczyska posłużył mu za pretekst do nasycenia utworu elementami parodii:,

^ J2arodia_zaczęła się od chwili, gdy autor kazał swoim, hn-sobie współcźesnymT^amieszkiwać, stare zamczysVn Ifeyękał przez to efekt dla komedii ważny, bo artystycznie płodny: a mianowi-eie komiczny kontrast. Kontrast pomiędzy „poetyckością” mieisca akcji a ^_fprozaicz-zaAl^fejących to historyczne miejsce postaci.

²⁹ A. Fredro, Pan Jowialski, akt I, sc. 1, w. 54—59.

Z podobnymi wyznaniami, utrzymanymi oczywiście w tonacji jak najbardziej poważnej, można się spotkać w utworach poetów preromantycznych. Jeden z nich, Stanisław Ostraszew-ski, we wstępie do dumy pt. Izora i Artur (1-S17), z takimi oto podzielił się myślami:

„Wzrok podróżnego lubi szczególnie gościć po wspaniałych zwaliskach starożytnych zamków, którymi się każda prawie skała nadrodańska pyszni... Do każdej prawie z tych ruin przyczepiona jest wieść jakowaś... Jedno więc z tych podań, jako najzgodniejsze z melancholicznymi wrażeniami, które widok tych okolic w duszy zostawia, obrałem na rzecz nimejszej du-roy” (cyt. za: C. Zgorzelski, Duma, poprzedniczka ballady, Toruń 1949, s. ,182).

Ów fcpntKtst-pogłjbił pisarz z chwilą, gdy rffygpnjąo^ figurującej w pierwotnej wersji utworu osoby Barona (osoby o niewątpliwie powieściowej proweniencji), uczynił współwłaścicielem zamku—powiatowego Cześnika." Słowa Cze-śnika: „Tu mieszkamy niby sowy” — określały jednoznacznie negatywny stosunek bohaterów do „starego zamku”, w którym autor celowo zakwaterował naszych kollo-katorów, żyjących z reguły w modrzewiowych dworkach. Ale takiej właśnie kwatery wymagała logika parodii.

Otrzymaliśmy teraz obraz starego zamku²⁴. zamku toczyła się walka. Ale ponieważ -chodgłe'-o-^amdipwaIE ^fuejoczyła się o.zamek, ler? o^mm^gramczny- Mur zaś_T zgodme~zlntenc-i-a parodysty, był na wpół-gburznny. two-_rząc tym samym ironiczna w swej wymowie ilustrację tak ulubionych przez romantyków rujn.

"~~~Sprrr-u~zgmekp klasyczny temat powieści gotycjÓfijr--hyl, na- ogół odwiecznym sporem między ^d^ornalrodami. Częstym narzędziem walki z wrogiem był obok miecza⁵ kielich z trucizną.

W Zemście spór o mur zamkowy rozegrał się między dwoma świeżo kreowanymi właścicielami. Jfaflzył się nie-mniej zaciekle — ale ża-nomocą kijów, a w wyższej instancji z gwintówką i szablą. Cześnik i Rejent walczyli w rycerskim zamku takim sposobem, jakim bili się o miedzę bohaterowie Sarmatyzmu Zabłockiego czy Latarni Czarnoksięskiej Kraszewskiego.

Spór o zamek — spór dwóch rodów — -tował przez pi-■sarzgr autorów. powieści gotyckich, komplikowany przez wyprowadzenie do akcji motywów miłosnych. Pamiętał

^u Pewne fragmenty opisu zamku umieścił Fredro w objaśnieniach scenicznych. W rękopisie, na drugiej stronie 7 karty bruJjorm Zemstff~(Rkps~Ossohneum nr 7151 III), naszkicował pisarz ołówkiem plan poziomy całej budowli oraz jedno z jej skrzydeł.