DSC04534 (2)

Rozdział 1. Wstęp do psychologii rozwoju w ciągu tycia

doświadcza w konkretnym czasie. Mogą to być wydarzónf^^-

i dana kultura

wekiem obejmują socjalizację oraz zwyczaje kulturowe, takie jak zawarcie mm y przejecie na emeryturę Nazywa się je czasem czynnikami rozwojowymi***^*'** i wysiępowanie wykazuje suną korelację z wiekiem metrykalnym, ' ^Dor,l*W|j. Czynniki normatywne związane z historią to wydarzenia o szerokim

(np ^

gospodarczy lub wojna) Często jednak wydarzenia biologiczne i środctó wzajemnie na siebie wpływają Czynniki normatywne związane z historia kształtują tożsamość danej generacji (np pokolenie wojny w Wietnamie lub Wielkiego Kryzysu). '

Jedną z ilustracji czynników normatywnych związanych z historią jest |||||

ogicznej

(np epidemia czy niedożywienie) albo środowiskowe

I podtozne przeprowadzone przez GtónaEldera (1991) Badał on kobiety, które ¹ w okresie Wielkiego Kryzysu przeżyty okres mobilizacji podczas l) wojny ; osiągnęły dojrzałość w okresie dostatku, który nastąpił po wojnie. Wielu halill udało się wznieść ponad doświadczenia trudnego dzieciństwa i osiągnąć wj&i ^ satysfakcji życiowej w okresie późnej dorosłości Mało tego okazało się, że frud&Jll gospodarcze odczuwane w przeszłości wpłynęły pozytywnie na odporność emo~ ■ jonainą i zdrowie starszych kobiet ze średnich warstw spolecznckekonó^ri^^^M same doświadczenia miały jednak negatywny wpływ na zdrowie kobiet z niższych gj pracujących.’

Czynniki nienormatywne odnoszą się do determinantów środowiskowych \Wjjm logicznych, które nie dotyczą każdego - mimo iż są znaczące - a ich zaistnienie i| jest związane z konkretnym wiekiem danej osoby. A zatem czynniki nienormatywne nieprzewidywalne. Przykłady takich wydarzeń mogą być następujące brak wygrana na totem, wada wrodzona, atak choroby czy niespodziewaną śmierć kogoś bliskiego - - ^ ^:

Między tymi trzema grupami czynników środowiskowych interakcje zachodzą w taki sposób, ze wpływy poszczególnych czynników zdają się zwiększać lub zmniejsz w różnych okresach żyda człowieka (Bałtes i Reese. 1984). Wpływ czynników normatywnych związanych z wiekiem zdaje się dominować w rozwoju od momentu poczętą, poprzez dzieciństwo i pokwitanie, po czym zmniejsza się aż do czasu wejścia w okres późnej starości, kiedy to znów wzrasta Wpływy czynników normatywnych związanych z historią i czynników nienormatywnych stają się coraz częstszymi i silniejszymi determinantami we wczesnej i średniej dorosłości. Dla badaczy rozwoju cztowieitt/f w ciągu żyda a szczególnie tych zajmujących się żydem dorosłym, czynniki normatywne związane z historią i czynniki nienormatywne są szczególnie ważne z perspektyw* rautowej Rycina 1-3 przedstawia trzy systemy czynników środowiskowych.

Dynamika rozwojowa: wzrastanie, dojrzewanie i uczenie się

Zapoznaliśmy się do tej pory z naukowymi próbami pertodyzacji cyklu życiowego : i czynników decydujących o indywidualnym przebiegu procesu starzenia się u konkretnych jednostek Badacze wypracowali również metody kategoryzacjr przejawów zmian rozwojowych, zachodzących w organizmie w ciągu żyda. Chcąc w pełni zrozumieć naukowe koncepcje cyklu rozwojowego, jak również ciągłość rozwoju w ramach systemów klasyfikacji wiekowej, trzeba nauczyć się rozróżniać pojęcia wzrastania, dojrzewania i uczenia się

Wzrastanie oznacza rzeczywiste biologiczne czy też ilościowe zwiększanie się rozmiarów, na przykład powiększanie się ciała bądź dowolnej jego częśd przez wzrost liczby komórek. Niemowlę, które po urodzeniu mlaio długość dala 50 cm, a po jakimś czasie 75 cm. urosło o 25 cm. Zwiększanie się rozmiarów głowy i serca, długości rąk

i nóg, masy ciała itd Okrasi* się ogólnie jako wynik procesu wzrostu (w odróżnieniu od procesów dojrzewania czy uczenia się). W niektórych przypadkach pewne części ciała ulegają zmniejszeniu w wyniku procesów starzenia się. Na przykład kurczeni© się dysków w kręgosłupie wpływa na niewielką redukcję wzrostu (patrz rozdział 11) Zasadnicza różnica między wzrostem a dojrzewaniem polega na tym. że czynniki środowiskowe mają większą moźkwość wpływania na wzrastanie Na przykład jeśli się więcej je, to zwiększa się masa mata. Dojrzewanie podobnie jak' wzrost, najprościej jest wyjaśnić w kategoriach zmian biologicznych Wzrastanie oznacza jednak zwiększanie się liczby komórek, podczas gdy dojrzewanie oznacza rozwój komórek cło takiego stanu, w którym organizm może w polni je wykorzystać. Dojrzewanie obejmuj© genetycznie kontrolowane przemiany, które doprowadzają komórkę do stanu dojrzałości czy też gotowości. W dalszych rozdziałach rozważymy pojęcie gotowości w kontekście takich ważnych obszarów rozwojowych, jak lokomocja (chodzenie) oraz opanowywanie mowy.

Dla przedstawienia związku między dojrzewaniem a uczeniem $ję potrzebna Jest definicja uczenia się. Uczenłe się jest ogólnie definiowane jako stosunkowo frwata zmiana zachowania, będąca rezultatem doświadczenia (uczenie się riie obejmuje zatem zmian zachowania wynikających z uszkodzenia ciała, przyjmowania lekarstw, zmęczenia bądź dojrzewania) Proces uczenia się jest zależny od dojrzewania, ponieważ nie może on zachodzić, dopóki organizm nie osiągnie odpowiedniego poziomu dojrzałości Na przykład zdolność przyswajania pojęć abstrakcyjnych me może się rozwinąć, dopóki komórki kory mózgowej odpowiedzialne za myślenie abstrakcyjne nie osiągną gotowości w wyniku procesów wzrostu i dojrzewania. Do tego momentu me jesteśmy w stanie przyswajać pewnych pojęć matematycznych, funkcjonować na wyższych sferach moralności ani rozumieć metafor

Rozwój a okresy krytyczne

Naukowcy uznają wpfyw okresów krytycznych na dynamikę rozwojową Okres krytyczny to specyficzny przedział czasu, w którym wydarzenia środowiskowe wywierają największy wpływ na rozwijający się organizm. Eiplogówie, to jest naukowcy badający zachowanie judzi i zwierząt w warunkach naturalnych (patrz rozdział 2), są szczególnie zainteresowani badaniem dynamiki okresów krytycznych. Nie tylko uważają, że organizmy są szczególnie wrażliwe na pewne bodźce zewnętrzne, ale utrzymują ponadto, iż w konkretnym jroadziaie czasu potrzebna jest minimalna stymulacja sensoryczna, by organizm mógł się prawidłowo rozwijać.

2 następnego rozdziału dowiemy się, że zdaniem niektórych naukowców u łudzi występuje okres szczególne/ wrażliwości, bardzo istotna faza początkowego etapu życia, która wpływa na przebieg jrewnych aspektów dynamiki rozwojowej. Dla zilustrowania podamy, że u człowieka okres szczególnej wrażliwości wydaje się występować między 6 a 16. miesiącem życia, kiedy niemowlę zazwyczaj przywiązuje się do głównego opiekuna Prasd ukończeniem sześciu miesięcy dzieckiem mogą opiekować się wszyscy, aie właśnie w tym krytycznym okresie rozwija się przywiązanie. Dzieci, które w tym czasie z takich czy innych powodów nie pozostają długo pod opieką jednej i tej samej osoby, mogą mieć trudności w relacjach uczuciowych z drugim człowiekiem. Badania dowodzą również, ze u dzieci objętych opieką instytucji wychowawczych i pozbawionych odpowiedniej stymulacji istnieje tendencja do przejawiania w późniejszym życiu zachowań świadczących o niedostosowaniu emocjonalnym i społecznym (Rutter, 1990). W następnych rozdziałach będziemy zastanawiać się nad istnieniem okresów szczególnej wrażliwości w innych dziedzinach rozwoju, na przykład w przyswajaniu języka, rozwoju poznawczym i rozwoju ról związanych z płcią.