DSC04598

V. LIRYKA

Literaturę dzielimy na trzy rodzaje literackie:    lirykę,

epikę i dramat. O przynależności rodzajowej decyduje występowanie pewnych cech wspólnych dla określonej grupy dziel. Przez długi okres podstawą podziału twórczości literackiej na rodzaje były wyłącznie kryteria filozoficzne. Według nich rodzaj literacki ukazuje jakiś sposób istnienia świata: albo orzeka o świecie zewnętrznym (o przedmiocie) — epika, albo mówi o wewnętrznych doświadczeniach podmiotu odczuwającego rzeczywistość — liryka, albo tę rzeczywistość ukazuje bezpośrednio — dramat. Filozoficzne podwaliny tej koncepcji stworzył Hegel w swojej słynnej triadzie: teza — epika, antyteza — liryka, synteza — dramat, stawiając ten ostatni rodzaj na szczycie hierarchii jako najwyższy wyraz syntetycznego widzenia świata. Dramat w myśl tej teorii mówi o istnieniu świata poprzez postacie i zdarzenia (elementy epickie) oraz ukazuje świadomość człowieka, jej przemiany (elementy liryczne). Rozwijając tę filozoficzną koncepcję literatury próbowano wyjaśnić istotę liryki — „ducha poezji” — poświęcając w badaniach wiele miejsca psychologii twórczości poetyckiej. Uznanie dzida literackiego za komunikat językowy położyło kres spekulacjom metafizycznym. Dziś o przynależności rodzajowej decydują kryteria literackie:

1)    postawa podmiotu wypowiedzi wobec świata przedstawionego,

2)    konstrukcje stylistyczne (organizacja języka wypowiedzi),

3)    układ świata przedstawionego (kompozycja).

Syrttoejr.-,' yką hyttsźmK.. duttttt

«wbf    wm b]4i

.aM8* u

W <*afe; trjymeiń Bteraric*J odfezstWEBsy fe&śfflBB» wisy mówiącej. W epice jiesż cea    marawt umiej tyaate. po

jawia r.e Mt znika, komentuje wydsneśa, wph'*^ na kś v.« fi kaztah, ak na piar. pitfwgy wjKYa słę ówiał (rairtwrónjrdfi zdarzeń i postaci. W i'«ucie istnieje tylko świst przedstawiony. W liryce natomiast ,s wypowisćsjajce się — podmiot liryczny — gra zasadniczą redę jako czynnik organizujący utwór. Wszystko, co w utworze jest zawarte, cały „świat przedstawiony” podporządkowany jest subiektywnym odczuciom podmiotu, co wyraża się w ukształtowaniu języka. Podmiot stanowi więc motywację wszystkich zjawisk językowych i kompozycyjnych utworu. Kształt jego wypowiedzi wymaga także uzasadnienia. Wewnętrzne uwarunkowanie wyznania „ja” lirycznego tworzy sytuacja liryczna, która stanowi, obok podmiotu, ' centralną kategorię teoretyczną liryki. Podmiot wypowiada się poprzez monolog liryczny, przybierający różny kształt w zależności od sytuacji lirycznej, np. bezpośredniego wyznania, opisu, opowiadania, apostrofy, rozważań filozoficznych itp.

Każda wypowiedź liryczna, mniej czy bardziej zobiektywizowana, odnosi się w całej pełni do „ja” lirycznego, choćby na plan pierwszy wysuwała się osoba, do której wyznanie jest skierowane („ty” liryczne), czy jakieś zdarzenie lub postać, o której podmiot opowiada. Zawsze jest to bardziej czy mniej utajone wyznanie aktualnych przeżyć podmiotu, dlatego istotną cechą liryki jest czas teraźniejszy. Nawet jeżeli wypowiedź dotyczy dawnych doznań, podmiot wyraża swój obecny stosunek do nich. Owe stany podmiotu, wokół których koncentruje się utwór liryczny, nie zostają nigdy dopowiedziane, określone w pełni. W epice przedstawiona jest mnogość doświadczeń, zdarzeń, konfliktów. Wiersz skupia wyobraźnię na jednym doświadczeniu, jednej wizji świata, działa przez niedomówienie, aluzyjność, skrót metaforyczny. Toteż świat przedstawiony jest w liry- .. ce zaledwie sugerowany, w przeciwieństwie do epiki, w której wysuwa się na czoło. Kompozycja świata przedstawionego wiąże się w liryce nierozerwanie z postawą podmiotu, ze stylem wypowiedzi. Najistotniejszą bowiem cechą liryki, wyróżniającą utwo-

249