zdjeV8

Od dawien dawna stosuje się w genologii podział utworów na trzy rodzaje literackie: lirykę, epikę i dramat i podział taki był mniej więcej adekwatny aż do czasów, gdy romantyzm stworzył dzieła w sposób ewidentny synkretyrr.ne, posiadające cechy dwu i trzech rodzajów, to znaczy, „liryzował" epikę i dramat, liryer nadawał cechy epickie i dramatyczne, a dramat musiał tym samym dzielić cechy rodzajowe liryki i epiki. Naturalną konsekwencją tego stanu rzeczy było, że w refleksji tcoretycznolitcrackicj pojawiły się nowe pojęcia: liryczność, epickość i dramaty cznoić, co oznaczało, że rodzaje literackie przekształciły się wkategonr estetyczne, estetyczno-konstrukcyjne utworów literackich. Zabieg taki nie jest dzisiaj honorowany z racji jego niewielkiej przydatności. Definiowanie liryrznuści i pozostałych dwu terminów jest trudne, daremnie szukać ich po słownikach terminów literackich.

Współczesna poetyka buduje system pojęć genologicznych opierając się na Saussurc’owskiej teorii języka, aplikując ją w sposób prosty i naturalny do swoich potrzrh. W takim ujęciu tekst utworu literackiego ma się do gatunku i rodzaju literackiego jak tekst do systemu językowego, zatem gatunek jest gramatyką literatury, zespołem norm konstrukcyjnych, które aktualizują poszczególne utwory. Obiektywnie istnieją zatem tylko teksty literackie, natomiast pojęcia ge-noiogu /nr mają charakter abstrakcyjny i wyprowadzane są z praktyk pisarskich. Analogia genologii i systemu językowego jest pełna, z takim jednak zastrzeżeniem. ix owa gramatyka genologiczna ma jakby dwa piętra: gatunkowe i rodzajowe. Korzyści płynące z dostrzeżenia owej analogii są duże, co wynika stąd, że utwory literackie mają dostatecznie dużo przesłanek do określenia sposobu aktualizowania reguł genologicznych, pozwalających ustalić, co w konstrukcji utworu jest typowe, a co nic. Zatem takie zaplecze metodologiczne prowadzi od praktyki literackiej do uogólnienia teoretycznego, a rozmaitość postaci utworów pozwala traktować nie jako kłopot teoretyka literatury, lecz jako bogactwo tekstów.

Niedostrzężonym dotąd problemem gcnologicznym jest stosunek kategorii literackości, rozumianej (zob. s. 16 i n.) jako s posób organizowania z n a c z r ń. do klasycznych kategorii genologicznych, które wyprowadzane są z dzieła literackiego, rozumianego jako skończona wypowiedź. Wypowiedzi takie mogą — jak wiadomo — kojarzyć literacki i riicliteracki charakter organizowania znaczeń tekstów. Zagadnienie to ujawnia, jak bardzo grząski jest wciąż jeszcze teren poetyki: albo unika ona obowiązku zdefiniowania dzieła literackiego, by klasyfikować utwory według kryteriów rodzajowych i gatunkowych, albo definiuje litcrackość i przynajmniej teoretycznie — pozbawia się podstaw klasyfikowania dzieł literackich, fakty literackie są jednak bardziej łaskawe, ponieważ okazuje się. żc przedmiotem klasyfikacji rodzajowej są teksty-ulwory, które wyłącznie bądź w stopniu dominującym respektują literacki charakter mowy i jej znaczeń. Wszystko to jednak nić zmienia faktu. ŻC owa gramatyka gatunków literackich jest wciąż jeszcze kiepsko rozpoznana i opisana, niemniej nawet taka daje większe korzyści

poznawcze niż twierdzenie również i takie stanowisko ma swoje manifestacje żc dzieła literackie są wytworami jednostkowymi, niepowtarzalnymi, które mc dają się poklasyfikować.

Kryteria podziału na rodzaje literackie

Rodzaj literacki definiujemy jako zbiór reguł dotyczących budowy dzieła I i t e rac kiego, s toso w a n i e których odróżnia je od innych dzieł literackich, respektujących reguły odmienne. Zatem termin „rodzaj literacki" może mieć jeszcze inne znaczenie, dzieła, klasa dzieł literackich zbudowana w zgodzie z określonymi regułami rodzajowymi. O przynależności do jednego z trzech rodzajów literackich: liryki, epiki i dramatu, orzekamy na podstawie przede wszystkim jakości podmiotu literackiego, ujawniającej się w jego stosunku do świata przedstawionego. Teksty, w których świat przedstawiony stanowi pretekst do wyrażenia przeżyć i odrzuć podmiotu mówiącego, nazywamy liryką. Świat przedstawiony w utworach lirycznych traci autonomię, ponieważ podmiot organizuje go nie na zasadzie obiektywnie istniejących stosunków czasów^przestrzennych i logicznych, lecz z uwzględnieniem potrzeby ekspresji własnych subiektywnych doznań i przeżyć. Owe przeżycia i doznania stanowią rzeczywistą treść utworu lirycznego, co sprawia, że p od mi o t liryczny ma najbardziej wyrazistą pozycję w strukturze utworu.

Inaczej jest w takich utworach, gdzie podmiot literacki zajęty jest wyłącznie relacjonowaniem zdarzeń zachodzących w świn ie przedstawionym w takim przebiegu, jaki zgodny jest z naszym doświadczeniem, a więc respektuje następstwa czasowe, przyczynowe i przestrzenne, zatem wyznacza związki logiczne między elementami świata przedstawionego. Nawet jeśli podmiot taki należy do tego świata, zachowuje on pewien dystans wobec niego i stara się być obiektywnym w relację co często oznacza tylko tyle, że przyjąwszy raz pewną postawę,' pewien punkt widzenia, nie zmienia go w trakcie czynności narracyjnych. Taki stosunek podmiotu literackiego do świata przedstawionego konstytuuje epikę, a taki podmiot literacki nazywamy narra torem.

W utworach należących do liryki i epiki spotykamy się zatem z taką sytuacją, że — jakkolwiek w różny sposób i w niejednakim stopniu — świat przedstawione kreowany jest w aktach mówienia, opowiadania i jako taki świat ten zawsze mm piętno podmiotu literackiego, jako sposobu patrzenia i relacjonowania, a sam podmiot dokumentuje swoje istnienie mówieniem.

Istnieją jednak takie typy tekstów literackich rodzaj zwany dramatem -~ w których sposoby manifestowania czy tylko ujawniania się podmiotu literackiego świadczą o maksymalnej redukcji jego funkcji, w każdym razie nie występuje on w takich postaciach, jakie znamy z liryki i epiki. Skrajne ujęcia gettofogiczne polegają na stwierdzeniu, że w dramacie podmiot literacki nic występuje, ale nie jest to zgodne