DSC04613

Pałac?

O ho-ho-ho. Jak zachód, popatrzcie: co za zlanie w nasz PB3N GWONTU.

(M. Białoszewski „.no...co,.,)

Elementem świata przedstawionego jest tu niewątpliwie warszawski Pałac Kultury i Nauki (sytuacja przedstawienia). Podmiot liryczny wypowiada się z pozycji obserwatora, któremu widok Pałacu Kultury kojarzy się o zachodzie słońca z widokiem Giewontu (z powodu kształtu i pewnej banalności brył Pałacu i Giewontu, narzucających się w pejzażu obydwu miast: w Warszawie i Zakopanem). Pałac jest jednak „węższy” i bardziej strzelisty niż szczyt tatrzański. To skojarzenie tworzy sytuację wypowiedzenia — sytuację liryczną — motywuje samą wypowiedź, jej strukturę. Kształt Pałacu zostaje zasygnalizowany „ścieśnioną” nazwą (PKIN), zatem i nazwa Giewontu została „zwężona” (GWONT) i „podwyższona” dzięki zastosowaniu dużych liter. W ten sposób porównanie obydwu brył znalazło uzasadnienie w języku: nastąpiło „zlanie” Giewontu w kontury Pałacu, tak w planie nazwy, jak desygnatu. Odczytanie sytuacji lirycznej stanowi warunek zrozumienia struktury utworu: motywuje całą wypowiedź subiektywna wizja Pałacu (sytuacja przedstawienia) wyrażona w zastosowanych operacjach językowych (sytuacja wypowiedzenia).

Sytuacja liryczna jest więc, obok podmiotu, centralną kategorią liryki, od niej zależy konstrukcja stylistyczna wypowiedzi, różne typy monologów lirycznych. Nie oznacza ona realnej sytuacji, w jakiej dany wiersz powstawał. Sytuacja liryczna stanowi wewnętrzny element struktury utworu, jest jednorazowa, odrębna dla każdego wiersza i określa konstrukcję monologu lirycznego. Wiąże się więc nie z poetą piszącym wiersz, lecz z cja liryczna homonimicznie. Nazywał sytuacją liryczną szczególny moment odczucia nowości w życiu (w stosunkach międzyludzkich, w sytuacjach moralnych, obyczajowych itp.). Dobry wiersz to wykładnik nowej sytuacji lirycznej człowieka. Zrozumieć tekst, znaczy odtworzyć nową sytuację podmiotu, czyli rozpoznać, powtórzyć wpisany w tekst, przetworzony poetycko gest podmiotu. (E. Balcerzan: Sytuacja liryczna. W: Przez znaki, jw.). W omawianym wierszu owym odczuciem „nowej sytuacji lirycznej” jest •kojarzenie Pałacu i Giewontu przekształcone w sensy poetyckie.

podmiotem lirycznym wpisanym niejako w obręb utworu. Odczytujemy sytuację liryczną tak jak podmiot — z kształtu Językowego wypowiedzi.

LIRYKA WYZNANIA

Najbardziej typowa dla liryki Jest s y t u a c J a wyznania, a jej stylistycznym odpowiednikiem jest monolog liryczny w postaci czystej. Porównajmy dwa wiersze Marii Jasno-rze wskie j-Pa wlikowskie j:

Barwy

Oto Jest fiolet — drzewa dtń Idący żwirem, fiolet łączący miłość czerwieni z szafirem. —

Tam brzóz różowa kora I zieleń wesoła, a w jej ruchliwej fuknl nieb błękitne koła, _x A we mnie biało, biało, cicho, jednostajnie — bo noszę w sobie wszystkich barw skupioną tajnię, —

O Jakie się w białości mojej bieli męczę — chcę barwą być — a któż mnie rozbije na tęczę?

Miłość

Wciąż rozmyślasz. Uparcie i skrycie.

Patrzysz w okno 1 smutek masz w oku...

Przecież mnie kochasz nad życie?

Sam mówiłeś przeszłego roku...

Śmiejesz się, lecz coś tkwi poza tern.

Patrzysz w niebo, na rzeźby obłoków...

Przecież Ja Jestem niebem i światem?

Sam mówiłeś przeszłego raku...

Obydwa wiersze mają charakter bezpośredniego wyznania, dokonuje się ono jednak w zupełnie inny sposób. W wierszu Miłość podmiot mówi w obecności drugiej oaoby. W wierszu istnieje nie tylko „Ja” liryczne, istnieje także adresat — „ty” liryczne, o czym świadczą formy czasownikowe w 2. m.: „razznyśtaz”, „patrzysz”, „masz”, „mówiłeś”, Jamejesz się”. Wyznanie nabiera w tej sytuacji konkretności, bo widoczne są okałkznośei, w których zostało ukształtowane i wypowiedziane. Wyrazista w wierszu sytuacja liryczna wpływa na kształt wypowiedzi, która bar-