DSC04838

jak inna z postaci Z legend dawnego Egiptu — „najsłynniejszy astrolog z Tebów", który w ten sposób mówił do Ramzesa:

2le zrobiłeś, pijąc dzisiaj lekarstwo, bo puste są ludzkie plany wobec wyroków, które na niebie zapisuje Przedwieczny.

A więc abstrakcyjny narrator noweli został ustylizowany na mędrca starożytnego Wschodu — świadczy o tym słownictwo, patos i organizacja rytmiczna. Zresztą nie tylko one. Narrator--mędrzec z pełnym przekonaniem opisuje cudowne lekarstwo u-zdrawiające stuletnich starców i świat, w którym pierścień faraonów daje nieograniczoną, magiczną władzę nad poddanymi, a układ gwiazd decyduje o losie ludzkim. Mędrcowi nieobca jest dydaktyka: zwraca się bezpośrednio do czytelników, chce ich przekonać o słuszności własnego poglądu i rzecz całą zamyka zdaniem noszącym znamiona konkluzji wyciągniętej z opowiedzianych wydarzeń („Patrzcie tedy”), którą czytelnicy powinni sobie przyswoić. Naiwne poglądy na świat i rządzące nim prawa oraz natrętna dydaktyka byłyby nie do przyjęcia, gdyby zostały wypowiedziane współczesnym językiem, za to doskonale mieszczą się w konwencji egzotycznej dla nas kultury starożytnego Wschodu. Taki sposób stylizowania narratora umożliwia zwrot do legendy (którą narrator realista musiałby odrzucić albo weryfikować), a poprzez nią ukazanie dramatu władzy i zwycięstwa nadrzędnej, pozytywistycznej racji: ideału użyteczności społecznej^ł.

Nie zawsze jednak stylizacja narratora łączy się ze zwrotem do legendy. W Najdalszej drodze Marii Dąbrowskiej o losach rodziny Kaczmarków mówi ktoś, kto wie więcej od postaci i zaznacza swą wiedzę wtrąceniami w istocie, owszem czy oceną rozważań bohaterki („Pomyślała sobie rozsądnie, choć niewcześnie”). Uogólnia nawet doświadczenia jednostkowe doszukując się w nich wspólnych cech natury ludzkiej („Ale jak się przychodzi do ludzi, żeby na nich robić, to się chce mieć dobrze”). Jednak mimo wiedzy psychologicznej i zdolności formułowania bezczasowych, powszechnie obowiązujących prawideł abstrakcyjny narrator nie zaznacza swego dystansu wobec świata przedstawionego, wręcz przeciwnie, stale go zmniejsza, referując wypadki tymi słowy: ¹

Zuzia pierwsza odeszła, jęcząc, od okna.

Była najstarsza, ale od czasu, jak się wkręciła w sieczkarnię, żebro jej utkwiło w sercu i ciągle mglała albo płakała na głowę.

[...1 Sprzedali więc resztę starej ordynarii, z nowej też usprzedali trochę i, mało co sobie odejmując od gęby, pospłacali długi, obsprawili się nieco, bo gdy nastali, obdarci byli jak dziady. Zuzia, mimo że chodziła na spichrz i do stodoły, obrumienito się cokolwiek na bladym licu, mocniała to sobie i nawet nieco poweselała. Jakie były te siły, co ją podparły, tego nie wiedzieli. Trwożyło ich, że ją na wieczór febra trzęsła i poty na nią biły, lecz może tak właśnie choroba przez nią wychodziła.

Matce także tu służyło.

Do mowy narratora przenikają nie tylko wyrażenia gwarowe: mglała”, „gęba”, „nastali”, „obrumieniła się”, „mocniała”. Narrator przejmuje również prosty, prymitywny sposób myślenia. Zuzi żebro „utkwiło w sercu”, a gorączka i dreszcze są oznaką, iż choroba „wychodzi” z człowieka. Tego typu poglądy pozwalają odrzucić przypuszczenie, że narratorem utworu jest Dąbrowska, autorka stylizowała go na chłopskiego filozofa, nie wychodzącego spoza kręgu wioskowych pojęć¹. W ten sposób narrator zbliża się do postaci, zlikwidowany zostaje dystans między nim a prostym, chłopskim bohaterem. Człowiek prezentowany na kartach utworu nie zostaje skarykaturowany ani ośmieszony, jego troski, potknięcia i klęski potraktowane są zawsze poważnie. Ale za to rośnie dystans między narratorem a czytelnikiem, który nie może przyjmować na serio wielu jego stwierdzeń. I to jest cena, którą Dąbrowska płaci w Najdalszej drodze za ludzki, humanitarny stosunek do swoich bohaterów *.

BIBLIOGRAFIA

S. Eile: Światopogląd powieści. Wrocław 1973, rozdz. TH, 3—4.

M. Jasińska: Narrator w powieści przedromantycznej. Warszawa 1965. ^{2 3}

387

1

I. Opacki: Bolesław Prus „Z legend dawnego EgiptuW: Nowela* opowiadanie, gawęda. Warszawa 1074.

2

¹ Może zajść pytanie, czy nie mamy tu do czynienia z mową pozornie-zależną, a nie ze stylizacją narratora. Mowę pozornie zależną wykrywa się wówczas, gdy istnieje opozycja między językiem narratora i językiem postaci, gdy narrator w pewnych momentach przestaje być sobą

3

referuje cudze myśli. W Najdalszej drodze natomiast narracja jest jednolita. 1

⁸ Por. artykuł J. Sławińskiego: Pozycja narratora w „Nocach i dniach"* M. Dąbrowskiej. W: Pięćdziesiąt lat twórczości M. Dąbrowskiej. Warszawa 1963.