DSC04845

a

z zaściankiem) składają się na akcję powieści, zmierzającą do rozstrzygnięcia losów panny na wydaniu. Ostatecznym zamknięciem akcji są zaręczyny Justyny i Jana. Los bohaterki zostaje definitywnie rozstrzygnięty — będzie żyła z pracy rąk własnych u boku kochanego człowieka, uniknie upokorzeń, które stały się u-działem jej ojca i Marty. Wraz z zamknięciem wątku Justyny zostają przesądzone dzieje Różyca i Zygmunta — obaj będą nadal prowadzić próżniacze, pozbawione celu życie. Mariażem dwu sfer społecznych kończą się też sąsiedzkie spory Bohatyrowiczów i Korczyńskich. Rozwiązanie akcji ma ogromną wagę dla wymowy powieści: głosi zwycięstwo rozsądku nad przesądami arystokracji, pochwałę pracy, której nie trzeba się bać, oraz wiarę w rozwiązanie społecznych konfliktów poprzez wzajemne ustępstwa.

Poza akcją w Nad Niemnem pozostają epizody — zdarzenia luźno związane z poszczególnymi wątkami (zachowanie Domun* tówny) — oraz przedakcja — zdarzenia, które poprzedziły akcję i o których czytelnik dowiaduje się z relacji narratora (np. losy Korczyńskich), opowiadań postaci (powstanie styczniowe, historia Jana i Cecylii, miłość Anzelma i Marty) lub ich wspomnień (miłość Justyny do Zygmunta). Brak ścisłego związku z akcją nie oznacza, że epizody są elementami zbędnymi w powieści. Często właśnie one rzucają światło na bohatera, pozwalają lepiej scharakteryzować jego stosunek do ludzi i świata. Tak np. epizody z Domuntówną ukazują szlachetność Jana, który potrafi zrozumieć klęskę zawiedzionej miłości, świadczącą o tym, że Jan decydując się na małżeństwo z Justyną również musiał dokonać wyboru. Natomiast przedakcja poprzez przywołanie powstańczej przeszłości Korczyńskich i Bohatyrowiczów sytuuje akcję w czasie historycznym, poszerza problematykę powieści o krąg zagadnień patriotycznych, motywuje sytuację polskiego społeczeństwa i losy poszczególnych postaci (np. Dominika Korczyńskiego). Na tym jednak jej rola się nie kończy. Właśnie przedakcja aktywnie kształtuje świadomość postaci, w sposób wyraźny wpływając na ich postępowanie. Oto wspomnienia dawnego braterstwa, symboliczna Mogiła, w której leżą pospołu Korczyńscy i Bohatyrowicze, decyduje o postawie Benedykta w sporze z zaściankiem. A historia Jana i Cecylii obrazująca wartość i sens

fizycznej pracy nie pozostaje bez znaczenia dla Justyny, która właśnie tę drogę w przyszłości obierze. Przedakcja więc ukazuje wartości, które zostały w społeczeństwie zagubione i które należy wskrzesić: braterstwo warstw społecznych i piękno ludzkiej pracy. ~

Okazuje się więc, że nie sama akcja, nie jej poszczególne wątki, ale cała zawartość zdarzeniowa powieści, czyli fabuła, jest nośnikiem problematyki utworu, ponieważ epizody, przedakcja i epilog również „znaczą” na tle całości i nie należy ich w interpretacji pomijać. ;

Fabuła Nad Niemnem może służyć za klasyczny przykład modelu fabularnego dziewiętnastowiecznej powieści¹, cechującej się swobodnym biegiem wydarzeń układających się w ciąg przyczy-nowo-docelowy, wprowadzaniem wielu rozmaitych wątków, które definitywnie rozwiązywało zakończenie utworu (finalizm), oraz celowością i ekonomią konstrukcji. Model ten w całej rozciągłości zakwestionowała powieść XX w. Unika ona jednoznaczności, rozwiązanie wątków zostawia domyślności czytelnika. W wieku XIX otwarte wątki należały do rzadkości, a i to spotykane były w u-tworach, jktóre autor zamierzał kontynuować, jak np. było w wypadku Lalki — dalsze dzieje Wokulskiego Prus chciał przedstawić w powieści Sława *.

Wiek XX z wątków otwartych robi regułę. Powieści nie koń- \ czą się, ale urywają w momencie, gdy nic nie jest jeszcze zamknięte, albo wracają do punktu wyjścia. Tak np. Komu bije dzwon żegna bohaterów w chwili, gdy ciężko ranny Robert Jordan po odejściu towarzyszy widzi zbliżający się oddział wroga i czeka nań z wycelowanym pistoletem. Ale czytelnik nie wie, czy bohater w odpowiedniej chwili strzelił, czy zabił jadącego na czele porucznika Berrendo i czy w tej walce poległ. Brak pointy pozwala na margines optymistycznych przypuszczeń: może Robert przeżył i został wzięty do niewoli, może diagnoza, jaką sobie postawił, była mylna, może wyzdrowiał. Znak zapytania nad losem głównego bohatera nie tylko apeluje do gustów i wyobrażeń odbiorcy,

¹ S. Bile: Ideał powieści pozytywistycznej, „Nad Niemnem" Orzeszkowej, „Pamiętnik Literacki" 1974 z. 1.

» Z. Szweykowski: Twórczość Bolesława Prusa. T. I. Poznań 1947, s. 305.

401

poetyki itowwini — 3M