DSC04849

bistych uczynków. Grzech taki popełnił Józef K. (Proces), który nie uznał własnej odpowiedzialności, udziału w winie świata. Dlatego nie ma dlań ratunku, nie może oczyścić się, żyć poza procesem, musi zginąć i ginie haniebnie „jak pies".

Należy jednak podkreślić, że w dziele nie zawsze mamy do czynienia z motywacją jednego typu. W Chłopach losy Jagusi motywowane są biologicznie, ale o losach Agaty i Jagustynki decydują czynniki społeczne: społeczeństwo nie zapewniwszy bytu ludziom starym i niedołężnym usuwa ich na margines i zmusza do żebraniny lub posługi u obcych. W Lalce o losach postaci decydują nie tylko czynniki społeczne, ale i psychologiczne (miłość Wokulskiego do Izabeli, niezaradność życiowa Rzeckiego itp.). Często więc różne typy motywacji łączą się ze sobą, w wyniku czego otrzymujemy skomplikowany, niejednostronny obraz świata, w którym wiele różnorakich czynników wpływa na losy ludzkie. Tak ukazywała człowieka i świat powieść dziewiętnastowieczna. Toteż według słów Zbigniewa Bieńkowskiego:

Człowiek tamtych czasów [...] był człowiekiem z krwi, kości, mózgu, psychiki, był człowiekiem psychologicznym, biologicznym, metafizycznym i socjologicznym jednocześnie, a więc był człowiekiem pełnym. Literatura ówczesna tworzyła modele człowieka całkowitego.¹

Tymczasem we współczesnej literaturze mamy często do czynienia z człowiekiem ukazanym tylko od jednej strony i podporządkowanym jednego typu motywacji. Dzieje się tak w Procesie Kafki. Życie psychiczne, rodzinne Józefa K., jego powiązania społeczne zostały z utworu wyeliminowane na rzecz jednej sprawy — procesu, który mu wytoczono. Motywacja psychologiczna została zupełnie zignorowana: bohater nawet nie pyta się, o co" go oskarżają, przyjmuje niespodziewane wydarzenia jako rzecz naturalną i samo przez się zrozumiałą. W ten sposób wyeksponowaną została postawa bohatera wobec oskarżenia. Człowiek Kafki jest jednostronny, metafizyczny, boryka się tylko z problemami ogólnoludzkiej winy. Podobnie dzieje się u Gombrowicza. W Ferdydurke stosunki międzyludzkie, narzucanie drugiemu modelu zachowania, decydują o postępowaniu człowieka, sprowadza-

jąc go do roli marionetki. Ograniczenie motywacji ma w powieści niezwykle istotne znaczenie: wysuwa na plan pierwszy główny problem, którego ważność i oryginalność będzie decydować o randze utworu^ł.

0    tym więc, czy postać wpływa na bieg wydarzeń, rozstrzyga typ motywacji. Nawet czołowy bohater będzie postacią pasywną, jeśli zostanie podporządkowany motywacji przekreślającej prawa człowieka do osobistej walki z losem. Motywacja eksponuje problematykę utworu, podkreśla czynniki najważniejsze, decydujące w życiu człowieka, dlatego dotarcie do niej jest sprawą niesłychanie istotną dla interpretacji dzieła. Motywacja ujawnia rów-‘ nież światopogląd autora.

Różny udział w akcji pozwala wyodrębnić postacie g ł ó w n || poboczne i epizodyczne. Jednakże zaklasyfikowanie bohatera do któregoś z wymienionych typów nie przesądza o jego znaczeniu w utworze. Niejednokrotnie bowiem epizod stanowi element niezmiernie istotny dla odczytania problematyki dzieła. W Nad Niemnem los Jana i Cecylii zdradza przyjęty przez narratora system wartości — pochwałę pracy ludzkiej; w Procesie Kafki historia człowieka proszącego o wstęp do prawa jest parabolą daremnych wysiłków Józefa K. i ma go skłonić do zmiany postępowania. W takich wypadkach lekceważenie postaci epizodycznych prowadzi do powierzchownej interpretacji utworu.

Spotykamy też często podział na bohaterów pozytyw-, nych i negatywnych. Pojęcie bohatera pozytywnego jako wzoru godnego naśladowania zrobiło w literaturze karierę. Bohater pozytywny stał się argumentem na rzecz wychowawczej funkcji literatury i problemem o ważnej randze społecznej. Operując tym pojęciem trzeba zdać sobie sprawę, iż jest ono wieloznaczne. Każda bowiem ocena bywa uwarunkowana historycznie, dokonywana z jakiegoś punktu widzenia. Termin „bohater pozytywny” zmusza do dalszego pytania: z czyjego punktu widzenia pozytywny? Z punktu widzenia narratora utworu czy konkretnego odbiorcy? W pierwszym wypadku pytanie o bohatera pozytywnego staje się pytaniem o system wartości przyjęty przez nar- ²

1

Z. Bieńkowski: Modelunki. Warszawa 1086, s. 7.

2

   Pozytywistyczna powieść tendencyjna również ograniczała motywację do jednego typu zewnętrznych wobec człowieka czynników, którymi były warunki społeczne (np. Marła Orzeszkowej).