DSC04856

a odbiorcą wirtualnym, który nie dysponuje wiedzą dostępną adresatowi narracji zaprojektowanemu w utworze*. Rozdwojenie czytelnika stwarza konieczność nieustannego oscylowania między dwoma punktami widzenia: futurologicznym i dzisiejszym. Narrator raz zachowuje „przyszłościowy” punkt widzenia, kiedy indziej znów zmuszony jest wyjaśniać rzeczy dla domniemanego' człowieka przyszłości oczywiste, ale nie znane współczesnemu czytelnikowi. Zachwianie tej antynomii powoduje dalsze konsekwencje: jeśli przeważy futurologiczna perspektywa — utwór nie będzie zrozumiały, jeśli dzisiejsza — zniknie przyszłościowy koloryt dzida. Sprzeczności w postawie narratora -oraz rozdwojenie czytelnika to najcharakterystyczniejsze problemy science fietion. Innym zagadnieniem jest ubóstwo realiów i niedomogi wyobraźni, które muszą być motywowane indywidualnymi właściwościami narratora, dlatego też utwory tego typu preferują narrację pierwszoosobową i opowieść wkładają w usta uczestnika fantastycznych wydarzeń (np. Solaris Lema).

Klasyfikację epiki ze względu na stosunek narratora do świata przedstawionego i do osoby realnego autora — twórcy dzieła zaprezentował Henryk Markiewicz. Wyróżnił on cztery typy narratora:

1)    narrator autorski nie należący do rzeczywistości przedstawionej i nie skonkretyzowany jako postać fikcyjna (tzn. według naszej terminologii narrator abstrakcyjny);

2)    narrator jako fikcyjny podmiot autorski, tj. nie należący do świata przedstawionego, o cechach wyraźnie zaprzeczających jego tożsamości z twórcą dzieła (tzn. narrator abstrakcyjny stylizowany);

3)    narrator jako postać fikcyjna należąca do rzeczywistośoi przedstawionej w utworze literackim (tzn. narrator konkretny);

4)    narrator należący pozornie do świata przedstawionego, a mający mimo to wszechwiedzę narratora autorskiego.

Każdy z wyszczególnionych tu typów epiki ma oczywiście szereg odmian w zależności od zakresu wiedzy narratora oraz sposobu narracji*.

¹ Por. s. 16—20 i 349.

’ H, Markiewicz: Rodzaje i gatunki literackie, jw„ s. 173—174.

Nieco inny podział epiki otrzymamy, gdy podstawą klasyfikacji będzie nie osoba narratora, lecz jego opowiadanie, czyli narracja. Można wówczas wyodrębnić narrację pierwszoosobową (subiektywną), trzecioosobową (pozornie obiektywną), mowę pozornie zależną, będącą czymś pośrednim między narracją pierwszoosobową a trzecioosobową, oraz narrację personalną prowadzoną przez postacie i eliminującą narratora. Podział ten jest o tyle przydatny, że uwzględnia wszystkie, nie tylko odnarratorskie formy narracji oraz ukazuje, ii epika nie jest czymś sztywnym i jednolitym, w jej skład wchodzi narracja pierwszoosobowa o strukturze podobne] do liryki oraz narracja personalna, która nasycając utwór pierwiastkami dramatycznymi zbliża ten gatunek epiki do dramatu. Systematyka ze względu na typ narracji określa położenie epiki wobec innych rodzajów literackich, wskazuje ich punkty styczne, co można przedstawić na wykresie:

Zaprezentowane tu podziały epiki nie wchodzą w kolizję z zasadą historyczności gatunków, a ich praktyczna przydatność polega na tym, że charakteryzują dany utwór nie tylko pod względem objętości (jak terminy: powieść, nowela), ale i właściwości strukturalnych, a zatem pomagają w interpretacji utworu kierując uwagę na elementy ważne, obciążone funkcją ideową.